تشنگی تهران زیر پوست شهر
قبض‌های میلیونی می‌مانند و چاه‌های غیرمجاز می‌بلعند، آب از نفس افتاده است
سکینه مهرائی، گروه انرژی – بحران آب در پایتخت به مرحله‌ای رسیده که هم دولت و هم شهروندان در مرکز میدان قرار گرفته‌اند.
درحالی‌که وزارت نیرو از تفاوت ۱۰ برابری میان قیمت تمام‌شده و نرخ فروش آب خبر می‌دهد، از سوی دیگر، شرکت آب منطقه‌ای تهران اعلام کرده در نیمه نخست امسال بیش از ۹۰۰ چاه غیرمجاز را برای نجات منابع آبی پایتخت مسدود کرده است. ترکیب این دو واقعیت تصویری روشن از وضعیت آب در تهران می‌سازد: اصلاح الگوی مصرف دیگر انتخاب نیست، ضرورت است.
به گزارش عصراقتصاد، مسعود علویان‌صدر، معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، درباره تعرفه‌ها گفت: میانگین قبض خانوار تهرانی با مصرف در حد الگو (۱۲ مترمکعب در ماه)، ۵۱ هزار تومان است؛ در حالی‌که هزینه واقعی تأمین هر مترمکعب آب برای دولت حدود ۴۵۰۰ تومان برآورد می‌شود.
به گفته او، قبض خانوارهایی که در چارچوب الگو بمانند، در حدود ۲۰ هزار تومان باقی می‌ماند، اما برای هر مترمکعب مازاد، تعرفه‌ها به‌صورت پلکانی افزایش می‌یابد؛ به طوری‌که اگر خانواری دو برابر الگو مصرف کند، قبض او به حدود ۳۰۰ هزار تومان می‌رسد و با سه‌برابر مصرف، رقم قبض از مرز یک میلیون تومان می‌گذرد.
علویان‌صدر تأکید کرد: «حتی در این شرایط نیز هزینه آب برای پرمصرف‌ها پایین‌تر از قیمت تمام‌شده است و بازدارندگی لازم را ندارد. ما نمی‌خواهیم با فشار اقتصادی مصرف را کنترل کنیم، اما بدون واقعی‌سازی نسبی تعرفه‌ها، امکان نوسازی شبکه‌ها و پایدارسازی منابع وجود ندارد.»
او در توضیح نرخ‌ها گفت: «بر اساس صورت‌های مالی سال ۱۴۰۲، میانگین قیمت فروش آب در شهرها ۴۲۹ تومان است؛ درحالی‌که قیمت تمام‌شده ۴۵۰۰ تومان محاسبه شده است. در روستاها نیز فروش آب تنها ۲۲۸ تومان است و هزینه تولید تقریباً ۸ هزار تومان. با چنین فاصله‌ای، اقتصاد آب عملاً از حرکت بازمی‌ماند و وابستگی به بودجه عمومی بیشتر می‌شود.»
علویان‌صدر اضافه کرد که وزارت نیرو برای تحقق عدالت اجتماعی، تعرفه‌ها را متناسب با توان اقتصادی، محل سکونت و شرایط اقلیمی تنظیم کرده است. به گفته او، بیش از ۳۴ درصد از مشترکان در کشور کمتر از الگو مصرف می‌کنند، اما هنوز فرهنگ «ارزش آب» در جامعه نهادینه نشده است.
چاه‌هایی که تهران را می‌بلعیدند
در سوی دیگر این بحران، وضعیت منابع آبی تهران است. حبیبی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای تهران اعلام کرد: در نیمه نخست امسال ۹۳۵ حلقه چاه غیرمجاز در استان مسدود شده و از تخلیه سالانه بیش از ۱۵ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی جلوگیری شده است. به گفته او، عمق مجموع این چاه‌ها بیش از ۴۲ کیلومتر بوده و گستره آن از شهرری تا دماوند، ورامین، شهریار و فیروزکوه را دربر می‌گیرد.
حبیبی توضیح داد: «با کاهش بی‌سابقه بارش‌ها در سال آبی جاری، ورودی آب به سدهای پنج‌گانه استان تهران به حداقل تاریخی رسیده است. بارندگی‌ها نسبت به سال قبل تقریباً ۱۰۰ درصد کاهش داشته و همین مسئله سطح ذخایر شرب را به پایین‌ترین میزان چند دهه اخیر رسانده است.»
به گفته مقامات شرکت آب منطقه‌ای، اکنون علاوه بر انسداد چاه‌های غیرمجاز، کنترل برداشت از چاه‌های مجاز از طریق نصب ۳۶۱ دستگاه کنتور هوشمند در حال انجام است. همچنین ۵۸۱ حکم قضایی برای متخلفان حوزه منابع آب صادر شده و ۵۱۲ حلقه چاه غیرمجاز جدید شناسایی شده است.
حبیبی با اشاره به اینکه «منابع آب زیرزمینی سرمایه استراتژیک کشورند»، گفت: تنها با همراهی مردم می‌توان از فروپاشی سفره‌های آب زیرزمینی جلوگیری کرد. او هشدار داد ادامه کاهش بارش‌ها، تأمین آب شرب تهران را با چالش‌های جدی روبه‌رو خواهد کرد.
بحران دوگانه: مصرف بی‌محابا و برداشت بی‌ضابطه
تهران اکنون دو چالش موازی دارد: از یک‌سو، رشد مصرف شهری و فشار بر شبکه توزیع که باعث فرسودگی و هدررفت منابع می‌شود؛ از سوی دیگر، برداشت‌های بی‌رویه در حاشیه شهرها که سفره‌های زیرزمینی را تهی می‌کند. وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای تهران با ترکیب سیاست‌های اقتصادی، فنی و فرهنگی می‌کوشند این دو مسیر را کنترل کنند، هرچند فاصله قیمت فروش با هزینه واقعی، توان سرمایه‌گذاری را به‌شدت محدود کرده است.
آمارها نشان می‌دهد بیشترین تخلف در مناطقی رخ داده که رشد جمعیت، توسعه بی‌ضابطه و کشاورزی شهری بیشتر است. در این میان، انسداد چاه‌های غیرمجاز نه‌تنها اقدامی فنی، بلکه اقدامی امنیتی تلقی می‌شود، چرا که ادامه استخراج غیرقانونی می‌تواند تعادل آبی دشت‌های پیرامونی تهران را برای همیشه از بین ببرد.
به باور کارشناسان، آینده تأمین آب در تهران بیش از هر زمان دیگری به مشارکت شهروندان وابسته است. اصلاح نظام تعرفه‌گذاری بدون همراهی مردم نتیجه‌ای نخواهد داشت، و از سوی دیگر، صرفه‌جویی واقعی نیازمند فرهنگ‌سازی مستمر است. وزارت نیرو اعلام کرده که در کنار اجرای سیاست‌های پلکانی، برنامه‌های آموزشی و رسانه‌ای برای آگاه‌سازی مردم از وضعیت بحرانی منابع در دستور کار است.
بحران آب تهران چهره پنهان خود را در قبض‌های یخ‌زده و چاه‌های حریص نشان می‌دهد، اختلاف ده‌برابری قیمت واقعی و فروش، آینده پایتخت را تشنه‌تر کرده است
همچنین در بسته حمایتی جدید قرار است مشترکانی که کمتر از الگو مصرف می‌کنند مشمول تخفیف‌های فصلی شوند تا انگیزه برای صرفه‌جویی افزایش یابد. علویان‌صدر تصریح کرد: «اگر بتوانیم مصرف را از ۱۲ مترمکعب به ۹ مترمکعب کاهش دهیم، عملاً نیاز به احداث یک سد جدید کمتر می‌شود؛ این یعنی صرفه‌جویی معادل میلیاردها تومان سرمایه ملی.»
با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که واقعی‌سازی قیمت آب و حذف یارانه پنهان بدون تدبیر اجتماعی، می‌تواند به اقشار کم‌درآمد فشار بیاورد. از این رو وزارت نیرو ترجیح می‌دهد مسیر اصلاح را تدریجی و با همراهی عمومی پیش ببرد.
تهران امروز در نقطه تلاقی دو ضرورت قرار دارد: صیانت از منابع زیرزمینی و اصلاح اقتصاد ناپایدار آب. مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز گام فنی مهمی است، اما بدون بازتعریف ارزش آب در ذهن مردم و بازسازی اقتصاد آن، بحران تکرار خواهد شد. در این میان، آگاهی، مصرف هوشمندانه و حمایت از سیاست‌های بازدارنده، تنها مسیر عبور از «عصر کم‌آبی» است؛ عصری که نشانه‌هایش در قبض‌های ۵۱ هزار تومانی و چاه‌های بسته‌شده تهران، عریان‌تر از همیشه نمایان است.
