دولت سیزدهم و صنایع پایین دستی نفت
سکینه مهرایی
از نقطه‌‌ای که نفت خام در آستانه درب پالایشگاه به صنایع پالایشی تحویل میشود، بخش پایین‌دستی صنعت نفت متولی پالایش نفت، تولید فرآورده، تامین و توزیع انواع و اقسام محصولات و مشتقات نفتی مصرفی کشور و همچنین صنعت انتقال نفت (ایستگاه‌ها و پهنه‌های تحت پوشش خطوط لوله) خواهد بود.
این بخش از فعالیت‌های صنعت نفت در عین بدیهی بودن، مشتمل بر برخی پیچیده‌ترین و حساس‌ترین و در عین حال عظیم‌ترین فعالیت‌های این صنعت است. به عنوان نمونه برنامه‌ریزی برای تامین و توزیع و انتقال فرآورده‌ها در اقصی‌نقاط کشور و حتی دورافتاده‌ترین روستاها را می‌توان یکی از جلوه‌های عملکرد این بخش از صنعت نفت برشمرد.
از همین پمپ‌بنزین‌های معمولی که همه‌ی ما به طور مکرر به انجا مراجعه می‌کنیم تا انتقال و رصد گستره‌های خطوط لوله‌ی بسیار وسیع و پیچ‌درپیچ انتقال نفت خام و فرآورده از مبادی گوناگون به مقاصد مختلف در زمره‌ی وظایف این بخش قرار می‌گیرد.
بدیهی‌ترین وظیفه صنایع پایین‌دستی شامل پالایش نفت خام است. به رغم برخی داستان‌سرایی‌ها اما آمارهای رسمی حاکی است که در دولت سیزدهم اتفاقات مطلوبی در قالب طرح‌های گوناگون و به صورت افزایش ظرفیت پالایشی نفت و میعانات‌گازی و همچنین افزایش کیفی فرآورده‌های نفتی در پالایشگاه‌های نفت افتاده است.
از حیث اهم شاخص‌های کلیدی عملکرد وزارت نفت در مقایسه با ابتدای استقرار دولت مردمی، باید به موضوع ظرفیت پالایش نفت کشور اشاره کرد. ظرفیت پالایش نفت و میعانات گازی در ابتدای دولت سیزدهم حدود ۲۱۰۰ هزار بشکه بوده که اکنون این رقم به حدود ۲۳۷۰ هزار بشکه رسیده است. این افزایش را چگونه می‌توان در ابعاد شاخص‌های جزئی‌تر دنبال کرد؟
پیش از پاسخ به این سؤال باید ذکر کرد که در سال‌های گذشته متاسفانه کشور با چالش ناترازی در بنزین هم مواجه شده است. با این حال هیچگونه کمبود و یا کسری مشخصی در تامین تقاضا ایجاد نشده است. این بدان معنا نیست که هر میزان تقاضای بنزین و گازوئیل به راحتی قابل تامین است بلکه منظور این است که وزارت نفت با توسل به برنامه‌ریزی‌های خود اجازه نداده که هیچ گونه کمبود محسوسی امکان بروز پیدا کند. به عنوان نمونه در برخی مقاطع سال نظیر نوروز یا روزهای تعطیلی پی‌در‌پی به یکباره میزان مصرف به شدت بالا می‌رود. مدیریت توزیع ایجاب می‌کند که بعضاً محدودیت‌هایی در قالب ایجاد سقف سوختگیری در هر نوبت در برخی مناطق پررفت‌و‌آمد پیش‌بینی شود.
اما این وضعیت قابل استمرار نیست و باید فکر اساسی‌تری کرد. در حالی که بسیاری از خودروسازان به آمار تولید خودروهای پرمصرف و کم‌بازده خود افتخار می‌کنند، کسی به این فکر نیست که تامین بنزین آنها باید به چه طریقی انجام گردد. طبق آمارهای رسمی متوسط تولید بنزین موتور در سال ۱۴۰۰ روزانه حدود ۹۵.۳ میلیون لیتر در روز بوده که این رقم اکنون به ۱۱۴ میلیون لیتر در روز رسیده است. متوسط تولید گازوییل نیز در همین بازه‌ها به ترتیب ۱۰۵.۲ میلیون لیتر و ۱۱۱ میلیون لیتر در روز محاسبه شده است. این اعداد را باید به صورت یک شاخص متوسط فهم کرد.
برنامه‌های تولید صنایع پالایشی متاثر از صدها مؤلفه است و نباید مثلاً میزان مصارف در چند روز تعطیلی را به عنوان شاخص مصرف کلان در یک دوره‌ی بلندمدت محسوب نمود.
در دولت سیزدهم خبرهای متعددی در مورد بهبود کیفیت گازوئیل تولیدی کشور منتشر می‌شد اما آمارهای دقیقی در دست نبود. اما جدیدترین آمار نشان می‌دهد متوسط تولید نفت گاز با استاندارد یورو ۴ به بالا در عرض سه ساله اخیر از ۴۰ میلیون لیتر در روز به ۷۳ میلیون لیتر رسیده است.
همچنین حسب آمارهای تازه‌منتشرشده‌ی این وزارتخانه افزایش تولید گازوئیل یورو ۵ در دولت سیزدهم حدود ۲۰ میلیون لیتر بوده و همزمان چیزی حدود ۱۸ میلیون لیتر بنزین هم به مقدار تولید بنزین کشور افزوده شده است.
آنگونه که مقامات صنایع پایین‌دستی وزارت نفت بیان کرده‌اند، اساساً بیشترین انرژی و فعالیت این بخش در زمان فعالیت دولت سیزدهم تاکنون، بر اجرای طرح‌های کیفی‌سازی و بهینه‌سازی در پالایشگاه‌های نفت کشور متمرکز شده بود. مراجعه به سوابق اخبار حاکی از اجرای ۷ پروژه ارتقا و بهینه‌سازی پالایشگاه‌های موجود است. قابل انکار نیست که در حال حاضر پالایشگاه‌های کشور سالانه حدود ۲۲ میلیون تن انواع فرآورده سنگین کم‌ارزش‌تر نظیر نفت کوره تولید می‌کنند.
متاسفانه این میزان حدود ۲۵درصد نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها است که به هیچ وجه توجیه اقتصادی ندارد. البته نفت خام کشورمان از نوع بسیار مرغوب و سبک نیست و بخشی از آن ناچاراً ناشی از نوع خوراکی است که در اختیار پالایشگاه‌ها قرار می‌گیرد.
به هر حال تغییر این نسبت‌ها به همین سادگی نیست. وقتی وزیر نفت در مجلس درخواست ۲۰۰ میلیارد دلار منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت می‌کرد، قطعاً بخشی از آن مربوطه به همین بهبود وضعیت ترکیب تولیدات پالایشی بوده است.
کاهش تولید این فرآورده‌های سنگین منجر به افزایش حاشیه سود پالایشگاه‌های کشور میشود. احتمالاً بخشی از راهکار بهبود کیفیت محصولات پالایشی، مجوز ارتقا و بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها است که البته آن هم نیاز به سرمایه‌گذاری‌های سنگینی دارد. اکنون مجوز لازم برای ۹ پالایشگاه کشور صادر شده که در طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به‌عنوان اولویت صنایع نفت و گاز کشور انتخاب شده است.
برخلاف آنچه که ممکن است در نگاه اول به چشم بیاید، مقوله‌ی بهبود کیفیت فرآورده‌ای همچون نفت‌کوره، کار بسیار مشکل و پیچیده‌ای هم از حیث دانش فنی و هم از حیث درگیری منابع مالی و سرمایه‌ای است. معضل تحریم‌ها همچنان باقی است لذا صنایع پایین‌دستی نفت این بار سراغ دانش‌بنیان‌ها رفتند. در آبان پارسال بود که برای نخستین بار در کشور قرارداد ارتقای کیفی نفت کوره تولیدی پالایشگاه‌های نفت لاوان و کرمانشاه را ، آبان ۱۴۰۲ با بهره‌گیری از ظرفیت دانش فنی داخلی امضا شد.
نهایتاً اینکه توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز کشور در کاهش خام‌فروشی و مقاوم‌سازی اقتصاد و بی‌اثرسازی تحریم‌ها کاملاً چشم‌گیر است. با توجه به شرایط و محدودیت‌های کشور، این صنعت در مسیر کاهش خام‌فروشی و حرکت به‌سوی تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر حرکت کرد که جلوه‌ی آن را باید کیفی‌سازی سوخت و ارتقای محصولات تولیدی در صنایع پالایشی دانست.
