روابط گازی ایران و ترکمنستان؛ آغازی دوباره یا تکرار بی‌اعتمادی؟
پس از سال‌ها کشمکش و اختلاف بر سر بدهی‌های گازی، روابط ایران و ترکمنستان همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. در این میان، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، از حل شدن اختلافات مالی و رفع بی‌اعتمادی‌ها خبر داده است.
اما باید دید آیا روابط ایران و ترکمنستان با شروعی جدید همراه خواهد بود یا همچنان به دلایل اقتصادی مسیر بی‌اعتمادی را می‌پیماید.
به گزارش عصراقتصاد، ایران و ترکمنستان سال‌هاست که بر سر بدهی‌های گازی، اختلاف دارند اما چندی پیش با امضای سند توسعه همکاری‌های گازی، گامی بلند به سوی احیای روابط و گسترش همکاری‌های دوجانبه در حوزه انرژی برداشتند. این توافق، در حالی صورت می‌گیرد که ایران همچنان به عنوان یک مسیر ترانزیتی مهم برای انتقال گاز ترکمنستان به سایر کشورها نقش‌آفرینی می‌کند، با این وجود سوالاتی نیز در خصوص میزان سودآوری این قرارداد برای ایران مطرح است.
ایران و ترکمنستان در تاریخ ۷ شهریور ۱۴۰۳، در حضور مقامات عالی‌رتبه دو کشور، سند توسعه همکاری‌های گازی را به امضا رساندند. این سند، که بین مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران و رئیس شرکت دولتی ترکمن‌گاز به امضا رسید، نشان‌دهنده عزم دو کشور برای تقویت همکاری‌ها در حوزه انرژی است.
این توافق پس از یک دوره پرتنش در روابط گازی دو کشور حاصل شد. ترکمنستان در سال ۲۰۱۷، به دلیل تاخیرهای طولانی‌مدت ایران در پرداخت بهای گاز، صادرات گاز به ایران را متوقف کرد و خواستار دریافت جریمه تأخیر شد. این موضوع، منجر به شکایت ترکمنستان به دیوان دادرسی بین‌المللی شد و در نهایت، ایران به پرداخت ۲ میلیارد دلار جریمه محکوم شد.
رضا نوشادی، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، درباره این موضوع گفته که ترکمنستان در سال‌های گذشته یکی از منابع تأمین گاز شمال شرق ایران بوده و میزان واردات گاز از این کشور بین ۵ تا ۳۰ میلیون متر مکعب متغیر بوده است؛ این واردات، تعادل شبکه گاز را در کشور برقرار می‌کرد، اما اکنون این امکان وجود ندارد.
او در مورد علت قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران توضیح داد که موضوع قطع و وصل گاز از ترکمنستان بیشتر جنبه اقتصادی دارد. ترکمنستان برای گاز خود مشتری دارد و محدودیت‌هایی در مصرف داخلی نیز در فصل سرد وجود دارد؛ به علاوه، تصمیمات در کشورهای به جا مانده از بلوک شرق قدیم معمولاً به صورت متمرکز و شخص‌محور اتخاذ می‌شود؛ علاوه بر آن محدودیت تحریم ایران و تبادلات مالی هم موثر است.
به گفته او، قطع و وصل گاز ترکمنستان به طور خاص در مدیریت بین‌الملل پیگیری می‌شود و در مذاکرات برای ادامه دریافت گاز، پیشنهادهایی برای ایجاد زیرساخت‌های لازم، از جمله تحویل گاز ترش، مطرح شده، اما در نهایت ترکمن‌ها مختار هستند که این گاز را دراختیار ما قرار دهند یا خیر.
به گفته نوشادی، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، اختلافات مالی با ترکمنستان تا حد زیادی حل شده و بی‌اعتمادی‌ها از بین رفته است.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران نیز در اظهاراتی به این موضوع اشاره کرد که ترکمنستان تمایلی به عقد قرارداد گازی با دولت ایران ندارد، زیرا معتقد است که دولت ایران به تعهدات مالی خود عمل نمی‌کند.
ماجرا چیست؟
ترکمنستان در سال ۲۰۱۵، به دلیل تاخیر یک دهه‌ای ایران در پرداخت بدهی گاز، صادرات گاز به ایران را قطع کرده بود. همچنین چهار سال پیش، در سال ۲۰۲۰، پس از شکایت عشق‌آباد از تهران در دیوان دادرسی بین‌المللی، ایران به مبلغ ۲ میلیارد دلار جریمه شد و مجبور شد حداقل اصل بدهی خود را طی سه سال گذشته به ترکمنستان پرداخت کند.
مذاکرات برای تعیین جریمه دیرکرد همچنان ادامه دارد. ترکمنستان پیش از این روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب گاز به ایران صادر می‌کرد.
بر اساس قرارداد ۲۵ ساله میان ایران و ترکمنستان که در سال ۱۹۹۷ امضا شد، ترکمنستان موظف است سالانه ۸ تا ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز به ایران صادر کند و ایران باید پول واردات را به حساب شرکت ترکمن گاز واریز کند.
با رسیدن بدهی ایران به ۲ میلیارد دلار در دی‌ماه ۹۵، ترکمنستان خواستار تعیین تکلیف طلب خود شد و طبق قرارداد تهدید به قطع گاز کرد. علیرغم رایزنی‌ها، گاز قطع شد و وزارت نفت ایران، که پیشتر از بی‌نیازی به گاز ترکمنستان سخن گفته بود، بر موضع خود پافشاری کرد. این موضوع منجر به شکایت ترکمن گاز و درخواست جریمه دیرکرد از سوی ایران شد.
ترکمنستان از ابتدای ژانویه ۲۰۱۷ صادرات گاز به ایران را به دلیل تأخیر طولانی در پرداخت بهای گاز متوقف کرد و علیه ایران شکایتی دیگر به دیوان دادرسی بین‌المللی ارائه داد. طبق حکم دادگاه، ایران موظف شد ۲ میلیارد دلار به ترکمنستان پرداخت کند.
جواد اوجی، وزیر وقت نفت وقت، اعلام کرد که ایران اصل بدهی گازی خود را تا تابستان سال گذشته پرداخت کرده و واردات «محدود» گاز از ترکمنستان آغاز شده است. این اظهارات به شکایت سال ۲۰۱۵ اشاره داشت، اما ترکمنستان همچنان خواهان دریافت جریمه تأخیر پرداخت بهای گاز از ایران است.
اما با وجود این چالش‌ها، ایران و ترکمنستان در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند تا روابط خود را بهبود بخشند. در سال ۲۰۲۲، قرارداد جدید سوآپ گازی بین دو کشور به امضا رسید که به ترکمنستان اجازه می‌دهد گاز خود را از طریق ایران به آذربایجان صادر کند.
احمد نصیری، عضو هیات رییسه صندوق بازنشستگی نفت، با انتقاد از این قرارداد، گفت که ایران در این قرارداد تنها نقش واسطه را ایفا می‌کند و سود چندانی عایدش نمی‌شود. به گفته وی، ایران باید به دنبال تقویت جایگاه خود در بازار انرژی منطقه باشد و از مزایای اقتصادی و سیاسی آن بهره‌مند شود.
