لزوم توجه جدّی به تغییر نگرش در حکمرانی مالیاتی برای دولت سیزدهم
محمّدمهدی نجفی؛ پژوهشگر اقتصادی
دولت سیزدهم درحالی به مسند قدرت رسیده است که مبارزه با اوضاع معیشتی ناشی از تورم را اولویت اجرایی برنامه اقتصادی خود عنوان کرده است. تورم یک بیماری پولی است و برای رفع آن نیز به راهکارهای سیاست پولی نیاز دارد.
درجهان بسیاری از کشورها آن را مرتفع ساختند و با بیان سیاست‌های پولی به راهکارهای اساسی رسیدند. عدهای از اندیشمندان معتقدند مشکلات ساختاری اقتصاد کشور با اتخاذ سیاست‌های مناسب قابل حل است و عده ای دیگر وضع اقتصادی ایران را ملزم به تغییر نگرش در حکمرانی اقتصادی می‌دانند. استقرار موجود از بررسیها برای حل مشکلات اقتصادی استراتژی دوم را برمی گزیند.
تغییر نگرش در حکمرانی اقتصادی را به معنای تغییر فرآیندهای ایجاد شده به منظور وصول نظم صحیح و مناسب در بین بازیگران و فعالیت‌های اقتصادی می‌توان تعریف کرد.
لزوم جدی تغییر نگرش در تأمین بودجه اقتصاد ایران، رخدادی ۴۰ ساله است که تغییر در نگرش حکمرانی اقتصادی؛ موضوع و محمول بازیگران تأمینکننده بودجه کشور را تغییر می دهد. براستی عاقبت تأمین بودجه در ایران چه خواهد شد؟
کسری بودجه عملیاتی اتفاق بعیدی در جهان نیست. بسیاری از کشورها از جمله آمریکا، چین، ژاپن و… که رشد اقتصادی مثبتی نیز دارند از کسری بودجه ۲ رقم درصدی برخوردار هستند! پس تأمین مالی در بودجه آن‌ها چطور رخ می‌دهد؟
در کشورهای تک محصولی مانند ایران‌که عمده بودجه دولت را درآمدهای نفتی پوشش می‌دهد، توجه بیشتر به نقش مالیات در اقتصاد به‌منظور جبران هزینههای عمومی در شرایط کنونی کشور، موضوعی ضروری به‌نظر می‌رسد.
مالیات، ابزار مهمی برای اجرای سیاست‌های مالی و اقتصادی دولت است. دولت‌ها از طریق مالیات نه‌تنها توان اثرگذاری بر متغیر‌های کلان اقتصادی مانند رشداقتصادی، تورم، بیکاری و… را دارند، بلکه می‌توانند در تخصیص منابع، توزیع مجدد درآمد و اجرای عدالت اجتماعی نیز تاثیرگذار ظاهر شوند.
مالیات بهترین و کارآمدترین ابزار
به عبارت دیگر، مالیات بهترین و کارآمدترین ابزاری است که می‌تواند ضمن تأمین مالی هزینههای عمومی، در بازتوزیع درآمد و ثروت، انضباط مالی و مدیریت اقتصادی موثر واقع شود.
آمارهای بانک جهانی نشان می‌دهد در کشورهای مختلف، پس از دریافت مالیات بطور جدی ضریب جینی کاهش یافته است. در این گزارش بیان شده است که در آمریکا ۱۲%، انگلستان۱۴%، نیوزیلند ۱۱%، ژاپن ۱۶% و… کاهش ضریب جینی پس از دریافت مالیات به وجود آمده است. اما در ایران با افزایش مالیات ضریب جینی نیز رشد داشته است!
البته توجه به این نکته ضروری است که مالیات تنها متغیر برای ضریب جینی نیست ولی رابطه ای تنگاتنگ دارد. به نظر می‌رسد بررسی این مساله به صحیح نبودن نظام مالیاتی و بالتبع حکمرانی مالیاتی ناکارآمد منتج خواهد شد.
ایجاد نظام مالیاتی صحیح از اساسیترین نیازهای هر حکومتی است. دولتمردان در جهان برای ایجاد رشد و توسعه اقتصادی راهی جز کاهش کسری بودجه ندارند. کسری بودجه در جهان امری طبیعی است و بسیاری از کشورها مانند آمریکا، چین، ژاپن، انگلستان‌و… درصدر کشورهای دارای کسری بودجه قرار دارند. اما چرا در این کشورها تورم بالا وجود ندارد و رکود آنان را به زمین نمی‌زند؟
به طور عمده اصلیترین دلیلی که کشورهای دارای کسری بودجه را به تورم بالا هدایت می‌کند پنداشت نادرست از این مقوله و بالتبع اعمال سیاستگذاری غیر صحیح برای جبران‌کسری بودجه است.
دولتمردان ایران مطابق با رهیافت شناختی از اقتصاد ایران، ۵ راه برای جبران‌کسری بودجه دارند: استقراض از بانک مرکزی، دریافت تنخواه از بودجه سال آتی، برداشت از صندوق توسعه ملی، انتشار اوراق و دریافت مالیات.
استقراض از بانک مرکزی
ناحکمرانی اقتصادی در ایران و توجه دولتمردان به نگاه کوتاه مدت، سبب می‌شود تا آنان به ۴ راه ابتدایی که از جمله مهم ترین آن استقراض از بانک مرکزی است دلخوش کرده و به آینده اقتصاد ایران توجه نکنند.
علت این سخن را می‌توان افزایش ۲۵۰ درصدی بدهی دولت به سیستم بانکی کشور از سال ۱۳۹۴ تا سال ۱۳۹۹ دانست که با عدد ۴۸۰ هزار میلیارد تومانی در این سال پایان‌یافت.
وابستگی عمیق منابع مالی دولت به درآمدهای حاصل از فروش نفت خام طی ۴۰ سال اخیر باعث شد که تلاشها و اقدامات بسیار نظام مالیاتی نتواند در ارتقای جایگاه مالیاتها در اقتصاد کشور ظاهر شود.
استفاده از راهکارهای مالیاتی در جهان امری طبیعی است
سهم اندک مالیات از تولید ناخاص داخلی در ایران، این نکته را متذکر می‌شود که به دلیل معافیت‌های مالیاتی و نبود سیستم مالیاتی صحیح مقدار قابل ملاحظه ای از ارزش افزودهای که سالیانه در اقتصاد ایجاد می‌شود، مشمول پرداخت یارانه نیست.
جالب است بدانید، کشورهای مختلف برای جبران کسری بودجه از این راهکار استفاده می کنند. برای مثال سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی در انگلستان بطور میانگین در سال ۲۷ درصد بوده است که در همین میانگین، سهم ایران‌حدود ۸ درصد بیان‌می‌شود.
استفاده از راهکارهای مالیاتی در جهان امری طبیعی است ولی چطور در ایران بطور جدی دنبال نمی‌شود؟ به نظر می‌رسد بطور کلی تعارض منافع در شیوه حکمرانی مالیاتی امری جدی است.
نظام مالیاتی یکی از نهادهای مهم برای پیشبرد برنامه‌های اقتصادی دولت است که نقش بازدارندگی از تخلفات مالی و جهتدهی به بخش‌های مولد اقتصادی را برعهده دارد.
از این رو باتوجه به اهمیت نقشی که نظام مالیاتی در تحقق برنامه‌های اقتصادی دولت و در نهایت در اقتصاد کلان دارد، جریان‌های فاسد در خارج از این نظام که تحت تاثیر سازوکار حاکم بر آن‌رخ شکل می گیرند، می‌توانند سبب برهم زدن برنامه‌های اقتصادی دولت شوند و جریان‌های مالی در اقتصاد را از بخش مولد به سمت بخش‌های غیر مولد هدایت کنند.
برای مثال در آمریکا پس از انتشار خبر تصمیم سیاستمداران ایالت ایلینوی برای افزایش مالیاتهای این ایالت، کن گریفین ثروتمندترین فرد ایلینوی(صاحب گران‌قیمت ترین برج آمریکا) و بنیانگذار و مدیر عامل شرکت سرمایه گذاری سیتادل بیست میلیون دلار به یک گروه تجاری مخالف حزب حاکم برای فشار به نمایندگان و جلوگیری از به تصویب رساندن قانون اصلاحیه نرخ مالیاتهای این ایالت پرداخت کرده است.
توجه به نظام مالیاتی سوئد راهبردی برای ایران
براساس گزارشات معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امورخارجه؛ سوئد از کسری بودجه رنج میبرد و راهی جز تأمین بودجه از راه حکمرانی صحیح مالیاتی ندارد.
نظام مالیاتی سوئد براساس ارائه رفاه است. از طریق مالیات، دولت می‌تواند به همه شانس مشابه در آموزش و پرورش و یک زندگی خوب در سوئد بدهد.
بخش بزرگی از سیستم رفاه سوئدی توسط مالیات پرداخت می‌شود. اکثر افرادی که در سوئد زندگی میکنند یک حس اعتماد دارند، زیرا پولی که به عنوان مالیات پرداخت میکنند برای سازندگی جامعه مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از طریق مالیات است که برای مثال امکان پرداخت مراقبتهای بهداشتی، مراقبت از کودکان، خدمات اجتماعی و مراقبت از سالمندان وجود دارد. همچنین جاده ها، حمل و نقل عمومی، پناهندگان و کار مشترک زیست محیطی با مالیات پرداخت می‌شوند.
سیاست مالیاتی سوئد به عنوان سیاست اقتصادی «رابین هودی» شناخته می‌شود که در چارچوب آن، دولت با دریافت مالیات بیشتر از گروههای پر درآمد جامعه، هزینههای هنگفتِ اجرای برنامه گسترده تأمین اجتماعی را تأمین می کند.
سوئد از پیشرفته ترین کشورها در امور مالیاتی
سوئد از پیشرفته ترین کشورها در امور مالیاتی و دریافت مالیات بوده و از این منظر حتی از دیگر کشورهای اروپایی برتر، جدیتر و پیشرفتهتر است.
در این کشور درصد أخذ مالیات بسیار بالاست و هیچ بودجهای در سوئد نیست که مبتنی بر مالیات نباشد. جالب است بدانید بزرگترین جرم در سوئد فرار از پرداخت مالیات است و کسانی که از پرداخت مالیات طفره رفته‌اند، در هر مقامی که بودهاند مجبور به استعفای سریع شده و حتی سوابق سیاسی خود را از دست داده، بازنشسته شده‌اند.
سوئدیها در این زمینه چنان جدی هستند که به طنز میگویند:« اگر ملکه را به قتل برسانید به عنوان بیمار روانه بیمارستان روانی می شوید و بعد از مدتی نیز آزاد می‌شوید.
مالیات بر درآمد در سوئد به طور عمده متعلق به شهرداریها و شوراهای شهرستان است
اما اگر فاش شود که یک کرون کمتر از آنچه که باید به عنوان مالیات بپردازید، پرداخت کرده‌اید، مرغان آسمان به حالتان خواهند گریست».
شهروندان‌کشور سوئد موظف‌اند اظهارنامه مالیاتی خود را حداکثر تا تاریخ دوم ماه می هر سال به اداره مالیات ارسال کنند.
نکته مهم ماجرا آنجاست که میزان مالیات بر درآمد حاصل از کار، بسته به موقعیت جغرافیایی محل زندگی افراد در سوئد از ۲۹ تا ۳۵ درصد متغیر است.
مالیات بر درآمد به طور عمده متعلق به شهرداریها و شوراهای شهرستان است ولی به افرادی که درآمدی بالاتر از درآمد پایه کسب می کنند مالیات دولتی نیز تعلق می گیرد و این مالیات به دولت پرداخت می شود.
علاوه بر مالیاتهای نامبرده، به کلیه کالاها و خدمات بجز خدمات و کالاهای پزشکی و درمانی نیز مالیات بر ارزش افزوده تعلق می گیرد.
نرخ مالیات بر ارزش افزوده اکثر کالاها و خدمات ۲۵ درصد است
نرخ مالیات بر ارزش افزوده اکثر کالاها و خدمات ۲۵ درصد است (البته بجز رستوران‌ها و هتل‌ها که نرخ ۱۲درصدی برای مالیات پرداخت میکنند و نیز صنعت چاپ کتاب که نرخ مالیات ۶ درصدی دارد).
جالب است بدانید آژانس مالیاتی سوئد وظائف اداره ثبت احوال مانند امور ثبت تولد، ازدواج، طلاق و فوت ساکنان سوئد را نیز بر عهده دارد. مردم در این کشور، ابتدا یک کد ملی دریافت میکنند که برای هرگونه ارتباط و تعامل با کلیه ادارات و مراکز، از جمله امور اقتصادی مورد استفاده قرار می گیرد و قابل رهگیری است.
کد ملی ، شماره شخصی منحصر به فرد است و شامل تاریخ (روز و ماه و سال) تولد به اضافه یک ترکیب چهار عددی است که همه اقدامات فرد از طریق آن رصد می شود.
از طریق این کد مالیاتهای شخص را نیز محاسبه و أخذ میکنند. حتی پس از ثبت فوت، وابستگان متوفی برای امور انحصار وراثت لیست دارایی ها و بدهی های متوفی را برای ثبت به اداره مالیات ارسال می کنند.
مسئولیت بررسی، پیشگیری و جلوگیری از جرایم مالیاتی نیز برعهده اداره مالیات است
این اداره حدود ۲۰ سال قبل یکی از مخوف و منفورترین ادارات بوده ولی اکنون با ۶۵ درصد محبوبیت، در رتبه ششم محبوبترین نهادهای سوئدی قرار دارد.
در این کشور ۱. هیچ منشأ و منبع مالی دیگری برای بودجه کشور بجز مالیاتهای پرداختی وجود ندارد. ( مردم این کشور معتقدند به اینکه اگر مالیات ندهیم، هیچ عایدی هم نخواهیم داشت) ۲. سیستم مالیاتی، با فراهم کردن امکان رصد کلیه هزینه‌ها و درآمدهای کشور از سوی مردم، مالیات دهندگان را ناظرِ مبالغ وارد شده و هزینه شده بودجه کشور می کند به طوری که مبلغ مالیاتهای پرداختیِ همه مردم نیز قابل دیدن و ملاحظه است، که با این کار به مردم سوئد نوعی حس مالکیت و حساسیت درباره بودجه و مالیاتهای کشور داده است.
راهکار
امروزه، نظام مالیاتی یکی از نهادهای مهم تأمینکننده دولت به لحاظ مالی و همچنین ابزاری برای مقابله با جریانات مخرب همانند سوداگران در بازار داخلی است که با شروع تحریم بر اهمیت آن در سیستم حکمرانی کشور افزوده شد.
متأسفانه در سال‌های اخیر با دیدی منطقی به سیستم مالیاتی نگاه نشده است که می‌توان آن را نشأت گرفته از سیستم غلط مالیاتی حاکی از تعارض منافع حکمرانی موجود دانست.
در این راستا چند راهکار برای اصلاح سیستم مالیاتی در ایران بیان می‌شود: در بلند مدت ایجاد مرکز کلان‌داده در حکمرانی اقتصادی وسیاسی در ایران امری ضروری است.
این مرکز می‌تواند بروکراسی اداری در ایران را از بین برده و به عنوان نجاتبخش برای مقابله با فساد نشأت گرفته از نبود داده باشد. در مرحله کوتاه‌مدت نیز جمعسپاری از راهکارهای حکمرانی مالیاتی است. فرار مالیاتی چه از درگاه مؤدی مالیاتی و چه از ضعف قوانین مالیاتی در هرصورت موجب هدررفت درآمد مالیاتی می‌شود.
جمع سپاری سبب کنترل و نظارت بر مؤدی مالیاتی می‌شود
جمع سپاری سبب کنترل و نظارت بر مؤدی مالیاتی می‌شود. در همین مرحله قطع روابط مستقیم ممیزان مالیاتی و مؤدیان امری ضروری برای مبارزه با تعارض منافع است.
جدّیت در حذف معافیت‌های مالیاتی گسترده که منجر به گسترش رانتخواری می‌شوند، تعیین ضمانت اجرایی سختگیرانه و حرکت به سمت دریافت مالیات بر درآمد از جمله نکات مهم در این مرحله است.
