نفوذ چین در اقتصاد نوآوری ایران

مهرین نظری

در سال‌های اخیر، استارتاپ‌های ایرانی به سرعت رشد کرده‌اند و تبدیل به یکی از مهم‌ترین بازیگران اقتصاد دیجیتال کشور شده‌اند.

اما در کنار این رشد، یک واقعیت نگران‌کننده نیز خودنمایی می‌کند، وابستگی روزافزون این شرکت‌ها به فناوری‌های چینی. از زیرساخت‌های شبکه و تجهیزات سخت‌افزاری گرفته تا نرم‌افزارهای پایه و حتی سرمایه‌گذاری، ردپای چین در اکوسیستم استارتاپی ایران به‌شدت پررنگ شده است.

آیا این وابستگی، تنها یک انتخاب اقتصادی است یا نتیجه سیاست‌های کلان کشور؟ و مهم‌تر از آن، چه پیامدهایی برای آینده نوآوری و استقلال دیجیتال ایران خواهد داشت؟

تحریم‌ها و فقدان گزینه، راه فراری جز چین؟

واقعیت این است که تحریم‌های بین‌المللی، مسیر همکاری با بسیاری از شرکت‌های غربی را برای استارتاپ‌های ایرانی بسته است. شرکت‌هایی که برای توسعه خدمات خود نیاز به سرورهای قدرتمند، تجهیزات شبکه پیشرفته و نرم‌افزارهای به‌روز دارند، ناچار به یافتن جایگزین‌هایی در شرق جهان شده‌اند. چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا، نه‌تنها توان تأمین این نیازها را دارد، بلکه به دلیل روابط سیاسی نزدیک‌تر با ایران، حاضر به فروش مستقیم یا واسطه‌ای بسیاری از این محصولات است.

اما این وابستگی تنها در حد خرید سخت‌افزار باقی نمانده است. بسیاری از استارتاپ‌های فعال در حوزه‌های تجارت الکترونیک، فین‌تک و حتی هوش مصنوعی، برای بقای خود به فناوری‌های پایه‌ای چینی مانند سیستم‌های ابری، پلتفرم‌های پرداخت و ماژول‌های نرم‌افزاری متکی شده‌اند. برخی حتی به‌صورت مستقیم از شرکت‌های چینی مشاوره و راهکارهای فنی دریافت می‌کنند.

با این حال، این وابستگی دلایلی فراتر از تحریم‌ها دارد. قیمت پایین محصولات چینی در مقایسه با نمونه‌های غربی و همچنین امکان سفارشی‌سازی محصولات برای بازار ایران، دو عامل کلیدی دیگر در این روند هستند. بسیاری از استارتاپ‌ها در مراحل اولیه رشد، توان خرید تجهیزات گران‌قیمت اروپایی یا آمریکایی را ندارند و به همین دلیل به سمت گزینه‌های ارزان‌تر چینی سوق داده می‌شوند.

از زیرساخت تا ایده، آیا نوآوری ایرانی رنگ چینی گرفته است؟

یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها درباره این وابستگی، تأثیر آن بر کیفیت نوآوری در ایران است. بسیاری از محصولات و خدمات استارتاپ‌های ایرانی، بر پایه فناوری‌های وارداتی ساخته شده‌اند. به‌عنوان مثال، برخی از پلتفرم‌های ویدیویی از زیرساخت‌های CDN چینی استفاده می‌کنند و بسیاری از اپلیکیشن‌های مالی، بر پایه راهکارهای پرداخت الکترونیک چینی توسعه یافته‌اند.

این موضوع باعث شده که نوآوری در برخی حوزه‌ها بیشتر به «کپی‌برداری» از مدل‌های موفق چینی شباهت داشته باشد تا خلق ایده‌های بومی. حتی در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، برخی استارتاپ‌ها مدل‌های آماده چینی را خریداری کرده و تنها با تغییر زبان و رابط کاربری، آن‌ها را به‌عنوان محصول داخلی عرضه می‌کنند. چنین رویکردی، اگرچه در کوتاه‌مدت به رشد سریع استارتاپ‌ها کمک می‌کند، اما در بلندمدت مانعی جدی برای توسعه واقعی نوآوری در کشور خواهد بود.

از سوی دیگر، استفاده گسترده از فناوری‌های چینی، استارتاپ‌های ایرانی را در برابر تغییرات سیاستی و اقتصادی چین آسیب‌پذیر می‌کند. اگر روزی این کشور تصمیم به تغییر رویکرد خود در قبال ایران بگیرد یا قوانین جدیدی برای صادرات فناوری وضع کند، بسیاری از استارتاپ‌های ایرانی با بحران جدی مواجه خواهند شد.

نفوذ سیاسی و اقتصادی چین، آیا باید نگران استقلال دیجیتال باشیم؟

رشد نفوذ چین در اقتصاد دیجیتال ایران، تنها به حوزه استارتاپ‌ها محدود نمی‌شود. قراردادهای کلانی در زمینه توسعه زیرساخت‌های ارتباطی، شبکه‌های 5G و حتی همکاری‌های علمی و پژوهشی میان دو کشور امضا شده است. برخی تحلیلگران معتقدند که این روند، نوعی «وابستگی استراتژیک» ایجاد می‌کند که در آینده می‌تواند استقلال فناوری ایران را تهدید کند.

با توجه به تجربه سایر کشورهایی که به‌طور گسترده از فناوری‌های چینی استفاده کرده‌اند، نگرانی‌هایی درباره امنیت داده‌ها و حریم خصوصی نیز مطرح شده است. در صورتی که زیرساخت‌های کلیدی اینترنت کشور بر پایه فناوری‌های چینی باشد، امکان دسترسی غیرمجاز به اطلاعات کاربران و کنترل بر جریان داده‌ها افزایش می‌یابد.

در چنین شرایطی، این سوال مطرح می‌شود که آیا ایران باید برای کاهش وابستگی به چین، به‌دنبال توسعه فناوری‌های بومی و گسترش همکاری با سایر کشورها باشد؟ برخی کارشناسان بر این باورند که تنها راه‌حل این مشکل، سرمایه‌گذاری گسترده در بخش تحقیق و توسعه داخلی و حمایت جدی از استارتاپ‌هایی است که به‌دنبال ایجاد راهکارهای بومی هستند.

آینده‌ای مبهم برای اکوسیستم استارتاپی ایران

اکوسیستم استارتاپی ایران، امروز در نقطه حساسی قرار دارد. از یک سو، رشد سریع و نیاز به فناوری‌های پیشرفته، استارتاپ‌ها را به سوی چین سوق داده است. از سوی دیگر، این وابستگی می‌تواند استقلال، امنیت و کیفیت نوآوری را در بلندمدت تهدید کند.

اگرچه چین امروز شریک اقتصادی قابل‌اعتمادی برای ایران به‌نظر می‌رسد، اما تکیه بیش از حد بر یک کشور، هیچ‌گاه تضمین‌کننده موفقیت پایدار نخواهد بود.

زمان آن فرا رسیده که تصمیم‌گیران حوزه فناوری در ایران، با نگاهی دقیق‌تر به آینده، برای کاهش وابستگی به چین و توسعه توان داخلی چاره‌اندیشی کنند. تنها در این صورت است که می‌توان امیدوار بود استارتاپ‌های ایرانی، نه به‌عنوان نسخه‌های کوچک فناوری چینی، بلکه به‌عنوان بازیگرانی مستقل و خلاق در صحنه جهانی ظاهر شوند.