نگاهی گذرا به تاریخچه پلیس آگاهی

غلامحسین بیابانی؛ دانشیار گروه کشف جرایم دانشگاه جامع علوم انتظامی امین

پلیس آگاهی یکی از قدیمیترین پلیسهای تخصصی در کشور است که سنگ بنای آن در سال ۱۲۵۳ هجری شمسی در وزارت داخله دولت ناصرالدین شاه تحت عنوان دفتر مسروقات گذاشته شده است.

این پلیس در طول دوران از فراز و نشیب های گوناگونی برخوردار بوده است به گونهای که در سال ۱۲۹۲ با آمدن چند افسر از سوئد این اداره به تامینات تغییر یافته و تشخیص هویت هم در آن زمان شکل گرفت.

اداره تامینات که دارای هفت شعبه بود به جرایمی از قبیل قتل، سرقت، جرح، حمل اسلحه، سکه تقلبی، هتک ناموس، منافیات عفت، فریب اطفال، جیب بر، امور قمارخانه ها و مهمانخانه ها، کاروانسراها و تشخیص هویت مجرمان به صورت انگشت نگاری و تن پیمایی می پرداخت.

سازمان و تشکیلات تامینات تا سال ۱۳۱۱ تغییری نیافت اما تا بعد از رفتن سوئدی ها و تصدی افسران ایران به اداره تامینات شعبه هفتم تامینات(تشخیص هویت) از تشکیلات نظمیه جدا شده و به اداره محبس پیوست این اداره دو دایره به نام دایره حبس و دایره سجل احوال مجرمان بود.

در سال ۱۳۱۷ شمسی به دستور سرپاس مختاری اداره محبس به اداره زندان ها و تامینات به اداره آگاهی تغییر نام یافت و اداره تشخیص هویت مجددا به اداره آگاهی ملحق گردید.

در سال ۱۳۳۳شمسی به اداره تشخیص هویت به صورت واحدی مستقل در سازمان شهربانی وقت جای گرفت و در سال ۱۳۰۶ تعداد ۱۰ نفر از کارکنان این اداره جهت آموزش هویت به صورت واحدی مستقل و جرم شناسی به خارج از کشور اعزام شدند.

در سال ۱۳۲۶ و در زمان ریاست یوسف خان بهرامی اداره آگاهی متشکل از ۸ دایره قضایی شد که هر دایره در ۲شعبه به جرایم مختلف رسیدگی میکرد و کادر افسری آن نیز گسترش یافت.

سپس در سال ۱۳۱۷ اداره تامینات به اداره آگاهی تغییر یافت و در سال ۱۳۲۹ آگاهی تهران با ۱۵ شعبه و تقسیم جرائم به صورت مستقل مشغول به کار شد.

در سال ۱۳۳۷ با کمک یکی از مستشاران خارجی تغییراتی در اداره آگاهی با ایجاد بایگانی نوین و راه اندازی شعبه اداره آگاهی در بعضی کلانتری ها ایجاد گردید.

سازمان اداره آگاهی تا سال ۱۳۴۹ به همان صورت باقی مانده تا این که در همین سال علاوه بر کلانتری های موجود، کلانتری های آگاهی تجسس، گشت شرق و غرب انتظامی و کلانتری ۲۰ به سازمان آگاهی افزوده شد.

در سال ۱۳۶۱ دایرهای به نام سر کلانتری که کلانتریهای مبارزه با وسایط نقلیه موتوری در بر میگرفت را ایجاد نمودند. در سال ۱۳۶۸ پلیس اطلاعات بنا به ضرورت از معاونت تحقیقات و کشف جرایم جدا شد. در سال ۱۳۷۰ با ادغام نیروهای انتظامی اداره کل آگاهی تحت تابعیت معاونت تحقیقات و کشف جرائم ناجا درآمد.

در سال ۱۳۷۷ اداره کل پلیس بین الملل از معاونت تحقیقات و کشف جرایم جدا شد. و در سال ۱۳۸۰ به موجب تغییراتی در ساختار معاونت به وجود آمده و معاونت تحقیقات و کشف جرایم به معاونت آگاهی تغییر نام داد و در این سال پلیس مبارزه با مواد مخدر از معاونت آگاهی مجزا گردید. و سپس در سال ۱۳۸۵ به پلیس آگاهی تغییر نام داد.

این پلیس از معاونتها و ادارات تخصصی تشکیل شده است که عبارتند از: معاونت مبارزه با سرقت، معاونت مبارزه با جرائم جنایی، معاونت مبارزه با جعل و کلاهبرداری، معاونت مبارزه با جرائم اقتصادی، پلیس مبارزه با قاچاق کالا و ارز، مرکز اطلاعات جنایی، مرکز تشخیص هویت و… مهمترین ماموریت این پلیس مبارزه با جرایمی از قبیل قتل، آدم ربایی، سرقت مسلحانه، سرقت به عنف، جیب بری، کیف قاپی، سرقت از منزل و اماکن، جعل وکلاهبرداری، جرائم اقتصادی، آتش سوزی عمدی و غیره ، … می باشد. هدف از نگارش این کتابچه علاوه بر شناخت عموم از ماموریت پلیس آگاهی، بیان برخی عناوین مجرمانه که بستر پاره ای از مشکلات را برای هموطنان فراهم کرده به صورت مصداق معرفی می گردد.

در سال ۱۳۲۹ آگاهی تهران تقریبا به صورت کنونی و با ۱۵ شعبه و تقسیم جرایم به صورت مستقل مشغول به کار گردید.

در سال ۱۳۳۷ با کمک یکی از مستشاران خارجی تغییراتی در اداره آگاهی با ایجاد بایگانی نوین و راه اندازی شعبه اداره آگاهی در بعضی کلانتریها ایجاد می گردد.

نیز در سال ۱۳۴۰ شعبه ۱۷ به شعبه آگاهی اضافه گردید و شعبه آگاهی مستقر در کلانتریها به آگاهی تهران ضمیمه میشود و شعبه خدمات ماشینی در کشف جرایم نیز در سال ۱۳۴۴ تشکیل و در نتیجه شعبه آگاهی به کلانتری (کلانتری شعبه) تغییر نام یافته و اداره آگاهی به ۱۷ کلانتری و دو منطقه در تجریش و شهرری تثبیت می شود.

سازمان آگاهی تا سال ۱۳۴۹ به همان صورت باقی مانده تا این که در همین سال علاوه بر کلانتریهای موجود کلانتریهای آگاهی تجسس گشت شرق و غرب انتظامی و کلانتری ۲۰ به سازمان آگاهی افزوده میشود.

در سال ۱۳۶۱ دایرهای به نام سرکلانتری که کلانتری های مبارزه با وسایط نقلیه موتوری را سرپرستی ایجاد می نمود و در نهایت در سال ۱۳۶۳ ضمن افزایش امکانات تاسیس کلانتری ۹ با مسئولیت رسیدگی به خودروهای مخدوش اعلامی از شماره گذاری راهنمایی و رانندگی تشکیل میشود.

کمیسیون تشدید مجازات سابقه داران که اهرم مناسبی علیه مجرمین حرفه ای بود بعد از انقلاب منحل می شود با توجه به رشد جمعیت و تغییر شگرد مجرمان و همچنین احساس نیاز به تقویت توان مقابله علمی با آنها در سال ۱۳۳۲ سازمان نوینی برای تشخیص هویت به منظور جمع آوری پیشینه بزه کاران از طریق حفظ و نگهداری آثار انگشت آنان تعیین هویت اجساد و اشخاص زنده بررسی فنی صحنه جرایم و اعمال روش های علمی و آزمایشگاهی و تجزیه و تحلیل اسباب به دست آمده از صحنه های جرم پایه گذاری می شود.

در آغاز فعالیت این اداره توجه مسئولان وقت بیشتر معطوف به بخش انگشت نگاری و تلاش مضاعف این واحد صرف جمع آوری کارتهای انگشت نگاری و بایگانی آنها گردیده و کمتر به آزمایشگاههای تحقیقات جنایی توجه می شد چرا که در آن زمان امور آزمایشگاه ها علم جدیدی در بخش کشف جرایم بود در این زمان در تمامی ندامتگاه های کشور ماموران انگشت نگاری و عکاس اداره تشخیص هویت مستقر شده و به محض ورود زندانی از وی هم انگشت نگاری کرده و هم عکس تهیه می کردند و این عمل با روش های جدید عکاسی دیجیتالی هنوز هم ادامه دارد از سال ۱۳۴۶ با تغییرات مختصری که در سازمان تشخیص هویت داده شد به آزمایشگاه های تحقیقات جنایی اهمیت بیشتری داده شد چرا که به نوعی بانک اطلاعات جنایی به شمار می رفت و دفتر ارتباط پلیس بین الملل در اداره مذکور تشکیل گردید.

در سال ۱۳۵۲ با توجه به ضرورت برخورداری از فناوری علمی کشف جرایم مسئولان وقت تغییرات جدیدی در سازمان به وجود آورده و تجهیزات مدرنتری در اختیار آزمایشگاههای تحقیقات جنایی قرار گرفت.

در سازمان جدید اداره تشخیص هویت ۴ قسمت اساسی دیده می شود:

واحد اداری مالی و پشتیبانی

بخش انگشت نگاری با دوایر و شعب مختلف آزمایشگاههای تحقیقات جنایی شامل بخشهای فیزیولوژی، آسیب شناسی شیمی، سم شناسی، اسلحه شناسی جنایی و بررسی اسناد مشکوک و دایره عکاسی فنی.

دفتر پلیس بین الملل اینترپل

اداره تشخیص هویت تا پیروزی انقلاب اسلامی با همین سازمان و تجهیزات به حیات خود ادامه داده است و در سالهای اخیر به مرکز تشخیص هویت و کشف علمی جرایم توجه خاصی شده است و تجهیزات بسیار پیشرفته روز دنیا در اختیار کارشناسان مجرب قرار گرفته.

در رابطه با آگاهی دوایر فوق تا زمان ادغام نیروی انتظامی (شهربانی، ژاندارمری و کمیته انقلاب اسلامی ) ادامه داشت تا این که تعدادی از کلانتری های اداره آگاهی مفصل و در سازمان آگاهی تهران بزرگ رسیدگی به جرایمی که جنبه تخصصی چندانی گردید. مناطق هفت گانه مذکور از نظر تابعیت سازمانی تحت نظر فرماندهی منطقه مربوطه انجام وظیفه می نمودند.

در سال ۱۳۷۰ پس از ادغام نیروی انتظامی اداره کل آگاهی تحت تابعیت معاونت تحقیقات و کشف جرایم ناجا تشکیل و اداره کل مذکور وظیفه طراحی و برنامه ریزی و هماهنگی و هدایت و پشتیبانی تخصصی، کنترل و نظارت رده های آگاهی سراسر کشور را عهده دار گردید.

در زیر مجموعه معاونت مذکور اداره کل تشخیص هویت ناجا نیز قرار داشت که یک وظیفه مشابه با اداره کل آگاهی نسبت به رده های متناظر خود در استان ها (مدیریت های تشخیص هویت) به عهده داشت.

در سال ۱۳۸۰ به موجب تغییراتی که در ساختار معاونت به وجود آمد. معاونت تحقیقات و کشف جرایم به معاونت آگاهی تغییر نام یافته و اداره کل آگاهی به سه کل اداره مبارزه با جرایم جنایی، مبارزه با جرایم خاص و رایانه و مبارزه با سرقت تبدیل شده است و همچنین اداره کل مبارزه با قاچاق کالا و ارز که به اداره کل مبارزه با جرایم اقتصادی تغییر نام یافته به معاونت ملحق گردید.

به علاوه با توجه به نیاز سازمانی جدید تحت عنوان اداره کل طرح و توسعه، مرکز تحقیقات کاربردی کشف جرایم و امنیت، مرکز اطلاعات جنایی، مرکز رایانه، اداره پشتیبانی تخصصی، اداره مالی و اداره بازرسی تخصصی در معاونت آگاهی تشکیل گردیده اداره عملیات ویژه نیز که قبلا یکی از ادارات کل آگاهی بود ارتقاء و مستقل و به مرکز عملیات ویژه تغییر نام یافت.

در سال ۱۳۸۹ بنا به ضرورت و رشد روزافزون جرایم رایانهای در جامعه این بخش از ماموریت که در دل معاونت مبارزه با جعل و کلاهبرداری و جرایم خاص بود، مجزا و پلیس فتا تاسیس شد. و در سال ۱۳۹۸ با توجه به اهمیت جرایم اقتصادی که تا آن تاریخ ماموریت جزء پلیس آگاهی بوده مجزا شده و به عنوان آخرین پلیسی بود که از پیکره پلیس آگاهی جدا شده است.