بیماری هلندی در کمین نفت
بــا افزایــش تنــش هــا در منطقــه و بیــم افزایــش قیمــت نفــت بــه دلیــل اتفاقــات اخیر، بســیاری را نگــران بازگشــت بیمــاری هلنــدی به اقتصــاد مهجــور و ناتوان ایران کرده و پیشــنهاد می دهند که باید به صندوق توسعه ملی اعتماد کــرد و بــا واریــز مــازاد درآمدهای نفتی، بخشــی از ایــن درآمدها را در فعالیتهای زیرســاختی و مهم و قســمتی دیگر را صرف واردات تکنولوژی پیشرفته و امور زیربنایی نمود.
داده هــا نشــان میدهند اقتصــاد ایران حداقــل در ســه دوره، بــه بیمــاری هلنــدی مبتــلا شــده اســت. بیمــاری که تولیــد داخل را از بیــن بــرده و کشــور را بــه شــدت بــه درآمدهــای نفتــی و واردات وابســته می کند.
در واقــع، زمانــی کــه اقتصــاد به ایــن بیماری مبتــا اســت، هــر شــوک خارجــی میتوانــد ضربــه بزرگــی بــه اقتصــاد کشــور وارد کنــد و حــاال بررســی هــا نشــانگر آن هســتند کــه اقتصــاد ایران در اواخر دهه ۵۰ ،اواخر دهه ۸۰ و اواسط دهه ۹۰ به طور جدی با بیماری هلندی دست و پنجه نرم کرده است. تمام اینها در شــرایطی اســت که ایران یکــی از ثروتمندتریــن کشــورها از منظــر ذخایــر طبیعــی نفت و گاز به شــمار میرود.
بــا ایــن حال، ایــن ثروت طبیعی منجر شــده تــا اقتصاد ایــران در نیم قرن گذشــته، دچار یک بیماری خطرناک شــود. بیماری هلندی، یکی از مشــکالت اساســی اســت که سالها در ســاختار اقتصــاد کشــور رخنــه کــرده و با وجــود اینکــه بســیاری نســبت بــه حضور آن آگاه هســتند، امــا بــه دنبــال چــارهای بــرای درمان آن نیستند.
در واقــع نــه تنها ایــران، بلکه بســیاری از کشــورهای دنیــا کــه از منابــع طبیعــی برخــوردار هســتند، حداقــل یکبار بــا بیماری هلنــدی دســت و پنجــه نــرم کردهانــد. در نهایــت اقتصاددانــان موفــق شــدند تــا راهکارهایــی را بــرای مهــار نفرین منابــع ارائــه دهنــد. راهکارهایــی کــه ســالها اســت در دنیا اســتفاده میشــود؛ امــا همچنــان در ایــران نسبت به آن بی توجهی صورت می گیرد.بایــد توجه داشــت که ریشــهکن کردن ایــن بیمــاری، یکی از ضروریتریــن اقداماتی اســت کــه بایــد در اصالحــات اقتصــادی انجــام شــود. در غیــر ایــن صــورت بســیاری از سیاســتهای اصالحــی نمیتواننــد در بلندمدت موثر واقع شــوند و تنها نقش یک مسکن را ایفا خواهند کرد. ذات این بیماری اقتصــادی نیــز بــه این گونه اســت که هرچه طوالنیتــر شــود، درمــان آن نیــز ســختتر شده و عوارضش نیز خطرناکتر میشود.
بــرای درمــان هــر بیمــاری، بایــد ســراغ ریشــههای آن رفت. بیماری هلندی، واژهای بود که نشــریه اکونومیســت در ســال ۱۹۷۷ در مــورد عملکــرد ضعیــف اقتصــاد هلنــد در دهــه ۷۰ و ۸۰ میــادی بــه کار بــرد. بــر خــاف تصورهــا، منابــع سرشــار نفتی که در دریای شمال در هلند کشف شد، تبدیل به نفرینی شد که آسیبهای بسیار جدی را به اقتصاد هلند وارد کرد. بــا کشــف منابــع گاز، سیاســتمداران هلنــدی اقتصــاد بــه تزریــق ایــن منابــع بــه اقتصــاد کشــور کردند. بر این اســاس شــاید بتوان مهمترین مشــکلی که بیماری هلندی ایجــاد مــی کنــد را بــه تأثیــر آن بــر نــرخ ارز نســبت داد. در واقــع ورود درآمدهــای ارزی بــه کشــور، عرضــه ارز خارجــی در کشــور را افزایش میدهد.
از ســوی دیگر، بســیاری از مشــتریان مجبور میشــوند که در بانکهای داخــل کشــور حســاب بــاز کننــد و در واقــع افزایــش ناگهانــی عرضــه ارز خارجــی از یــک ســو و افزایــش تقاضــای ارز داخلی از ســوی دیگر، سبب قدرت گرفتن چشمگیر پول ملی میشود. ایــن مســاله تأثیــرات بســیار مهمــی بــر تولیــد داخــل و تجــارت کشــور خواهــد گذاشــت. شــاید در ابتدا این طور به نظر برسد که ارزشمند شدن پول ملی اتفاق بســیار خوبی اســت و کشــور اکنــون قــدرت خریــد باالتــری دارد؛امــا اینطور نیســت. بــرای درک بهتــر، از مثالــی با اقتصاد ایران شروع میکنیم. فرض کنید نرخ دالر ۱۰ هزار تومان است و کاالیی صادراتی در خارج از کشــور بــه قیمــت دو دالر )۲۰ هــزار تومــان در داخل( به فروش می رســد.
ســایر کاالهای مشابه نیز قیمتی در همین حدود در بازارهای خارجی دارند. در صورتی که پول ملی افزایش بســیار باالیــی را در ارزش تجربــه کنــد، مثــا فرض کنید نرخ دالر به ۵ هزار تومان کاهش یابــد، اکنون خارجی هــا برای تأمین این کاالی ۲۰ هزار تومانی، باید ۴ دالر هزینه کنند. این در حالی است که ارزش سایر کاالهای مشابه در کشــور خارجــی در همــان قیمــت قبلــی )۲ دالر( باقی مانده است.
بدیــن ترتیــب، دیگــر تقاضایــی بــرای کاالی ایرانی در بازار وجود نخواهد داشــت. در واقــع بدین ترتیــب کاالهای ایرانی قدرت رقابــت خــود در خــارج از کشــور را از دســت میدهنــد و نظــام صادراتــی کشــور شــدیدا دچــار مشــکل خواهــد شــد.این اتفــاق را میتــوان از دیــدگاه دیگری نیز بررســی کرد.
فــرض کنیــد یک کاالی خارجی ۲ دالر قیمت دارد. با فرض دالر ۱۰ هزار تومانی، این کاال در بــازار داخــل ایران ۲۰ هــزار تومان قیمت دارد. در صورتــی کــه نرخ دالر در فرایند ذکر شــده بــه ۵ هزار تومــان کاهش یابد، قیمت کاالی خارجــی نیــز به ۱۰ هزار تومان کاهش خواهد یافت؛ این در حالی اســت که کاالی تولید داخل با همان قیمت قبلی در بازار به فروش می رسد. بدیــن ترتیــب تولیــد داخلی نیــز قدرت رقابت خود با محصوالت وارداتی را از دست خواهــد داد.
تولیدکننــدگان در ایــن فراینــد کارخانه هــای خــود را تعطیــل کــرده، و بــه فعالیتهــای تجــاری ســودمند مانند واردات کاالهــای خارجــی روی میآورنــد. از ســوی دیگــر، ســرمایه بــه بازارهایــی دارایــی ماننــد امالک و مســتغالت میرود و باعث افزایش شــدید قیمــت در ایــن بازارهــا خواهــد شــد؛ چراکــه ایــن بخــش غیرقابل تجارت اســت و امکان واردات آن وجود ندارد. از سوی دیگر قیمــت ایــن بخــش همزمــان با نرخ تــورم در داخل کشــور باال میرود و بنابراین میتواند فعالیتــی ســودمند باشــد.
بانکها و ســایر ســرمایه گذاران نیــز در فعالیتهــای تولیدی مشــارکت نخواهند کرد و تمام سرمایه خود را یا ســمت بازارهای ذکر شــده میبرند و یا ســمت تنها بخش ســودده در کشــور، یعنی بخــش منابع طبیعی. بدین ترتیب اقتصادی خواهیــم داشــت کــه شــدیدا بــه واردات وابســته اســت و درآمدهای آن تنها از طریق درآمدهــای فصلــی ماننــد نفــت و گاز تأمین میشــود؛ در صورتی که قیمت این منابع به هر دلیلی کاهش یابد، اقتصاد کشور با یک بحران جدی مواجه میشود. ایــن تمام اتفاقی اســت کــه در اقتصاد هلنــد رخ داد.
نــه تنهــا در اقتصــاد هلنــد، بلکــه ســایر کشــورها ماننــد نــروژ، اســپانیا، انگلســتان، ایــران، کانــادا، روســیه و پرتغال هــر یــک به نحــوی فرایند ذکرشــده را تجربه کردهانــد. در ادامــه بــه بررســی برخــی از دادههــای کشــور هلنــد در زمــان بیمــاری هلندی میپردازیم.
