خداحافظی با قیمت ثابت بنزین در ۱۴۰۲

فرزانه طهرانی

گام بعدی اصلاحات قیمت سال بعد انجام می شود تا تمام بار تورم در سال جاری به اقتصاد تحمیل نشود اما در سال آینده قیمت بنزین دیگر ثابت نخواهد بود.

به رغم تکذیب های مکرر مسئولان و گاه نمایندگان مجلس، خبر گرانی بنزین سرانجام با تایید تلویحی رئیس جمهوری رنگ واقعیت گرفت، ولی قیمت و زمان اجرای آن به فصل دوم اصلاح قیمت ها در سال ۱۴۰۲ موکول شد.

رئیس دولت که هفته گذشته در گفت و گوی زنده تلویزیونی شرکت کرده بود در خلال صحبت های خود به برنامه دولت برای سال بعد اشاره کرد. او گفت دولت بنا دارد باقی اصلاح قیمت ها را سال بعد انجام دهد، تا تمام بار تورمی آن امسال به اقتصاد تحمیل نشود.

در این زمینه هم لایحه ای به مجلس با قید فوریت ارسال می کند تا نمایندگان با تصویب قانون، راه را برای گران کردن کالاها هموار کنند.

از آنجا که تنها سه قلم کالای یارانه ای هنوز وجود دارد؛ می توان حدس زد که گرانی کدام کالاها در سال آینده از راه خواهد رسید.

انرژی، نان و دارو سه دسته کالایی هستند که هنوز یارانه های قابل توجهی را دریافت می کنند تا روی یک نرخ ثابت عرضه شوند. اگر دولت تصمیم نداشته باشد قیمت هر سه گروه را آزاد کند؛ قطعا برای آزادسازی، انرژی در سر لیست قرار دارد.

بنزین، گازوئیل، برق، آب و گاز در حوزه انرژی یارانه های قابل ملاحظه ای دریافت می کنند که با توجه به اثرگذار بودن قیمت این کالاهای کلیدی در اقتصاد، با حذف یارانه آنها باید منتظر تکانه های شدید تورمی در سال آینده باشیم.

بنزین ۱۸ هزار تومان نمی شود

اگرچه در خبرها صحبت از بنزین ۱۸ هزار تومانی شده اما بهتر است بدانیم در طرح دولت قرار نیست بنزین ۱۸ هزار تومان و روی یک رقم ثابت تعیین شود. به عبارت دیگر دولت بنا دارد قیمت بنزین را آزاد کند تا بر اساس نرخ روز تعیین شود.

طرح بنزین برای همه در اصل طرحی تدوین شده از سوی پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف است. این پژوهشکده در سال ۱۳۹۷ طرحی را پیشنهاد داد که بر اساسا آن برای بنزین یک بازار متشکل ایجاد و قیمت ها بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شود.

در این طرح با پیش بینی مقداری سهمیه برای هر فرد (اعم از دارای خودرو یا فاقد خودرو) بازاری ایجاد می شود که افراد می توانند سهمیه های خود را در بازار با قیمت های روز به فروش برسانند.

تصور پژوهشکده بر این است که با تخصیص سهمیه به افرادی که خودرو ندارند، از هجمه و اعتراض به افزایش قیمت بنزین کاسته می شود و مردم با فروش سهمیه هایشان از افزایش قیمت بنزین منتفع می شوند. بنابراین کسی هم به این افزایش قیمت اعتراض نمی کند.

دولت اگرچه طرح پیشنهادی پژوهشکده دانشگاه شریف را در دستور کار قرار داد اما مانند طراحان این طرح به عدم اعتراض مردم و به خیر گذشتن ماجرای افزایش قیمت بنزین امیدوار نبود.

به همین دلیل در یک نامه محرمانه که خیلی زود برملا شد؛ دستور به اجرای آزمایشی این طرح در کیش و قشم داد تا تبعات آن را در یک مجموعه کوچک تری بررسی کند.

دولت علاوه بر کوچک کردن دامنه اجرای طرح، خود طرح را نیز به طور کامل اجرا نکرد و فقط بخش تخصیص سهمیه به افراد را در دستور کار قرار داد بدون آنکه قیمت را آزاد کند تا به تدریج با تبعات آن روبرو شود.

در حقیقت طرحی که سال قبل از طرف دولت با عنوان «بنزین برای همه» مطرح شد، به رغم وام گرفتن از طرح پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف ولی با اصل طرح تفاوت های قابل ملاحظه ای به لحاظ ماهیتی دارد.

جزئیات طرح پیشنهادی افزایش قیمت بنزین

در این گزارش به دور از تحلیل طرح پیشنهادی، صرفا به جزئیات پیش بینی شده از سوی پژوهشکده شریف خواهیم پرداخت تا مخاطبان از کم و کیف طرحی که دولت در نظر دارد در آینده نزدیک آن را به مورد اجرا بگذارد آگاه شود. هرچند تا زمان اجرا ممکن است بسیاری از بندهای پیش بینی شده در این طرح نیز دستخوش تغییر شود.

در طرح پیشنهاد شده پژوهشکده دانشگاه شریف پیش بینی شده منافعی برای دارندگان سهمیه بنزین در نظر گرفته شود تا از بار اعتراضات بکاهد و این طرح را قابل اجرا کند. در این طرح تاکید شده صاحب سهمیه (که همه مردم خواهند بود) با مصرف نکردن و فروش آن به دیگران، معادل اختلاف قیمت بنزین سهمیه ای و قیمت بنزین در بازار متشکل کسب سود کنند.

این طرح در گام اول برای بنزین ارائه شده و در گام بعدی با برخی اصلاحات قابل تعمیم به سایر حامل های انرژی خواهد بود. مهمترین موضوع در خصوص عملیاتی شدن این سیاست طراحی بازاری است که همه مردم بتوانند به سهولت و بدون پیچیدگی، سهمیه خود را به فروش برسانند.

در ۶ ماهی که از اجرای آزمایشی این طرح در کیش می گذرد؛ تنها اتفاق صورت گرفته تخصیص سهمیه به کیشوندان است بدون آنکه ساز و کاری برای فروش و استفاده از این سهمیه اعلام شود. یعنی هنوز بعد از گذشت ۶ ماه از اجرای طرح، کیشوندان نمی توانند سهمیه های خود را استفاده کنند و فقط به صورت اسمی در کارتهایشان مقداری سهیمه ماهانه بنزین واریز می شود.

در طرح پیشنهادی شریف سهمیه در نظر گرفته شده برای هر فرد ۲۰ لیتر در ماه است اما برای جلوگیری از احتکار و به دنبال آن نوسان در بازار، یک سقف ذخیره سهمیه معادل ۶۰ لیتر به ازای هر فرد لحاظ می شود و پس از پر شدن آن، هر لیتر سهمیه جدید به جای اختصاص به فرد، به صورت خودکار به بازار عرضه شده و مبلغ آن به قیمت بازار به حساب فرد واریز می شود.

با این وجود در طرح اجرا شده در کیش، هم اکنون ۸۰ لیتر در حساب افراد سهمیه وجود دارد اما کیشوندان هنوز نمی توانند این سهمیه را بفروشند.

چگونگی تعیین قیمت بنزین در طرح پیشنهادی

در پیشنهاد پژوهشکده بازار مشتمل بر فروش سهمیه بنزین و خرید بنزین بیش از سهمیه بوده و استفاده از بنزین سهمیه ای خارج از شمول بازار است.

منظور از قیمت بازار نیز در هر زمان قیمت حاکم بر این بازار است. در این پیشنهاد قیمت بازار که هنگام خرید بنزین در جایگاه های سوخت گیری، و هنگام فروش سهمیه در تمامی سامانه های فروش مشاهده می شود، یکسان بوده و افراد با مشاهده آن اقدام به فروش می کنند.

در واقع قیمت در هر نقطه در تمام سامانه های خرید و فروش در سراسر کشور یکسان است و در زمان به روزرسانی قیمت نیز در تمام آنها به صورت همزمان تغییر می کند.

لازم به ذکر است که عموما در بازارهای مشابه که در آنها قیمت بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود، روال این است که هر فرد هنگام ثبت سفارش خود قیمت مورد نظر را نیز ثبت کند تا در نهایت قیمتی تعیین شود که بر اساس آن عرضه و تقاضا با هم برابر شده و تسویه بر اساس آن قیمت صورت گیرد درست همانند فرایند موجود در بازار بورس.

این فرایند در بازار خرید و فروش سهمیه های بنزین ممکن است موجب پیچیدگی و سردرگمی مردم شود؛ از این رو در بازار پیشنهادی برای سهولت بیشتر طراحی به گونه ای پیش بینی شده است که هنگام خرید و فروش، قیمت بازار از پیش مشخص شده باشد.

در این مدل از آنجایی که ممکن است عرضه و تقاضا در این قیمت لزوما برابر نبوده و بازار تسویه نشود، یک سامانه مرکزی متصل به یک حساب بانکی بسته وظیفه تسویه بازار را برعهده خواهد داشت که در ادامه سازوکار آن مورد بررسی قرار می گیرد.

چگونه قیمت کنترل می شود؟

در طرح پژوهشکده برای رفع هر گونه دغدغه در مورد افزایش بیش از اندازه قیمت بازار پیشنهاد شده دولت یک سقف قیمتی (درصدی از قیمت فوب) برای عرضه بنزین در نظر بگیرد و در آن قیمت به میزان نامحدود بنزین عرضه کند تا قیمت بازار از این سقف قیمتی بیشتر نشود.