سوزانده شدن بیش از ۳۵ میلیارد دلار ثروت ایرانیان
در یک دهه گذشته میزان فلرینگ در ایران وابسته به تولید نفت، متفاوت بوده‌است، به گونه‌ای که با اعمال تحریم‌ها و کاهش فروش نفت، حجم فلرینگ نیز کاهش می‌یافت. در سال ۲۰۲۱، حجم فلرینگ ۱۷.۳۸ میلیارد مترمکعب (معادل ۴۸ میلیون مترمکعب در روز)، و در سال ۲۰۲۲ نیز این مقدار ثابت بوده و تغییر محسوسی نداشته است.
به گزارش نفت ما، فلرینگ به سوزاندن گاز و مایعات زائدی گفته می‌شود که به صورت کنترل شده در چاههای نفت، پالایشگاه‌ها، پتروشیمی‌ها و کارخانجات مواد شیمیایی، تولید می‌شوند. تمایز مشعل‌سوزی ایمن و غیر مداوم از فلرینگ معمول برای کاهش حجم کلی مشعل‌سوزی گاز بسیار مهم است، زیرا در سطح جهانی، بخش بزرگی از مشعل‌سوزی‌ها به صورت معمول و به دلیل شرایط و انتخاب‌های اقتصادی و نه به دلایل ایمنی رخ می‌دهد. محدودیت‌های دسترسی به بازار، محدودیت‌های زیرساختی، محدودیت‌های حجم گاز، محدودیت‌های سرمایه‌گذاری، عوامل محدودکننده دولتی و شرایط عملیاتی از دلایل اصلی فلرینگ در جهان است.
طبق گزارش‌های GGFR مارس ۲۰۲۳، در سال ۲۰۲۲ حجم فلرینگ جهانی ۱۳۹ میلیارد متر مکعب بوده است که این مقدار فلرینگ نسبت به سال ۲۰۲۱، حدود ۳ درصد کاهش داشته‌است. کشورهای روسیه، عراق و ایران به ترتیب با ۲۵.۴۱ و ۱۷.۸ و ۱۷.۳۸ میلیارد مترمکعب بیشترین میزان فلرینگ را در دو سال۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ داشته اند.
سهم ایران از کل حجم فلرینگ جهان، ۱۲.۵درصد است. تنها ایالات متحده توانسته شدت فلرینگ را کاهش دهد.
در سال ۲۰۲۲، بالغ ۲۵۷ میلیارد مترمکعب گاز در ایران تولید شد که حدود ۱۷.۵ میلیارد مترمکعب از طریق فلرینگ هدر رفته‌است. به عبارتی میزان فلرینگ ایران در سال ۲۰۲۲ تقریبا برابر با صادرات گازش در این سال بوده است. ایران ۱۸.۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در سال ۲۰۲۲ به عراق، ترکیه و جمهوری آذربایجان به ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار صادر کرده بود.
ایران، گاز طبیعی ناشی از چاههای نفتی را به خاطر نبود سرمایه‌گذاری و فناوری می‌سوزاند. فلرینگ گازی کشور مورد انتقاد مقام معظم رهبری قرار گرفته است به گونه‌ای که ایشان در جریان بازدید از پارس جنوبی با اشاره به فلرهای روشن در این منطقه از مسوولان وزارت نفت درخواست کردند که این مشعل‌ها هرچه زودتر خاموش شود تا هم آلودگی زیست‌محیطی ایجاد نکند و هم بتوان از این گاز که سوزانده می‌شود، استفاده بهینه کرد.
فلرینگ گازها در ایران بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ میزان ۶.۳ میلیارد مترمکعب افزایش یافته‌است که بیشترین میزان افزایش در بین کشورهای جهان در این بازه زمانی است.
صنعت نفت و گاز ایران بر مبنای اسناد جهانی، متعهد شده است تا سال ۲۰۳۰ انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را به‌صورت غیرمشروط ۴ درصد و به‌صورت مشروط ۸ درصد کاهش دهد. عدم انجام این تعهدات، جریمه‌های فراوانی بر اساس پیمان‌های بین‌المللی آب و هوایی در بر خواهد داشت.
آسیب شناسی فلرینگ در ایران
در یک دهه گذشته میزان فلرینگ در ایران وابسته به تولید نفت، متفاوت بوده‌است، به گونه‌ای که با اعمال تحریم‌ها و کاهش فروش نفت، حجم فلرینگ نیز کاهش می‌یافت. در سال ۲۰۲۱، حجم فلرینگ ۱۷.۳۸ میلیارد مترمکعب (معادل ۴۸ میلیون مترمکعب در روز)، و در سال ۲۰۲۲ نیز این مقدار ثابت بوده و تغییر محسوسی نداشته‌است. شایان ذکر است که بیشتر فلرینگ کشور حدود ۴۲ میلیون مترمکعب روزانه در قالب گازهای همراه نفت و گازهای میادین مستقر گازی در شرکت ملی نفت می‌باشد و حدود ۶ میلیون مترمکعب روزانه در پالایشگاه‌های پارس جنوبی و مابقی در پالایشگاه‌های نفت خام سوزانده می‌شود.
عمده مشعل‌سوزی در بین شرکت‌های تابعه وزارت نفت مربوط به شرکت ملی نفت و شرکت ملی گاز ایران بوده است. در سال ۱۴۰۰ حجم گازهای سوزانده شده، شرکت ملی نفت حدود ۴۱.۷ میلیون مترمکعب در روز (معادل ۱۵.۲۲ میلیارد مترمکعب سالیانه) و شرکت ملی گاز معادل ۸.۸ میلیون مترمکعب (معادل ۳.۲۱۷ میلیارد مترمکعب سالیانه) گزارش شده است. در سالهای اخیر میزان مشعل سوزی در دریا با یک روند به نسبت ثابت رو به کاهش بوده در حالیکه در بخش خشکی با نوسان بالایی همراه است.
عمده این گازها، گازهای همراه نفت هستند که به دلیل داشتن ترکیبات سنگین‌تر مانند اتان، پروپان و بوتان و برخی ترکیبات سنگین‌تر، دارای ارزش اقتصادی بوده و می‌توان از آنها در صنایع پایین دستی نفت استفاده کرد. به عبارت بهتر، بخش قابل توجه گازهای ارسالی به فلرها، ترکیباتی مانند: گاز طبیعی، اتیلن، پروپیلن، برشهای چهارکربنه و هیدروژن بوده که از لحاظ اقتصادی بسیار با ارزش می باشند.
می توان به کمک طراحی یک سیستم خاص جمع آوری و بازیافت گاز، میزان فلرینگ یک واحد صنعتی نظیر یک سکو یا پالاشگاه را به طور چشمگیری کاهش داده و از این طریق گازهایی که تاکنون سوزانده می شدند را جمع آوری و سپس به عنوان خوراک واحدهای فرآیندی و سوخت گازی برای سیستمهای موجود در واحد و یا واحد تولید قدرت برای تولید برق مصرفی سیستم تبدیل نمود. ملاحظات اقتصادی یکی از مهم‌ترین دلایل برای جمع آوری گازهای همراه نفت و گازهای مستقل محسوب می شود. برای مهار و بهره‌برداری از فلرینگ، راهکارهایی همچون تولید، سوخت، برق و خوراک وجود دارد.
استفاده از فلرینگ گازی به‌عنوان خوراک ورودی، سود قابل توجهی را نصیب سرمایه‌گذاران نموده و نرخ بازگشت سرمایه مطلوبی دارد.
عدم‌النفع فلرینگ
در بررسی اهمیت ملاحظات اقتصادی، عدم‌النفع ناشی از سوزاندن گازهای مشعل، در صورتی‌که سناریو صادرات برای ارزش‌گذاری گاز مشعل در نظر گرفته‌شود، به ازای سوزاندن روزانه حدود ۵۰ میلیون متر مکعب گاز مشعل، سالانه ۵.۳ میلیارد دلار گاز هدر می رود.
خسارت زیست محیطی فلرینگ
فلرینگ صنعت نفت و گاز، علاوه بر هدررفت و خسارت اقتصادی، پیامدهای زیست محیطی هم دربردارد. در اثر سوزانده شدن هر مترمکعب از گاز مشعل، حدود ۲.۳ کیلوگرم انتشارات معادل دی اکسید کربن تولید می‌شود.
با توجه به اهمیت صیانت از محیط زیست و رضایت‌مندی ذینفعان، خصوصا جوامع محلی همجوار با تاسیسات منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس، “سند راهبردی بهبود کیفیت هوای منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس” مشتمل بر اهداف، راهبردها، طرح‌ها و برنامه‌های اصلاحی با درنظر گرفتن اولویت‌های اصلی منطقه تدوین شده که بهبود کیفیت هوا تا سال ۱۴۱۰ و دستیابی به هوای پاک در چشم انداز آن ترسیم شده است.
در این میان یکی از راهبردهای این سند، تعیین جرایم آلایندگی متناسب با میزان انحراف از استانداردهای انتشار است به گونه‌ای که دولت در بودجه سنواتی از سال ۱۴۰۲ به ازای هر مترمکعب فلرینگ گاز، مبلغ ۵۰۰ تومان جریمه تعیین کرده که با توجه به ۴۸ میلیون متر مکعب فلرینگ روزانه، این مبلغ بالغ بر ۲۰۰ میلیون دلار در سال می‌شود.
لازم به ذکر است در صورت متعهد بودن ایران به توافق پاریس و پرداخت مالیات کربن، خسارت ناشی از انتشار آلاینده های محیط زیستی در اثر سوزاندن گازهای مشعل در سال ۲۰۲۲، معادل ۴۰۰ میلیون دلار بوده‌است.
وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران اعلام کرده اند که قرارداد جمع‌آوری گازهای مشعل امضا شده‌است. علیرغم آنکه در برنامه‌های توسعه کشور همواره جمع‌آوری گازهای همراه به‌عنوان یک سرفصل در توسعه و قوانین بودجه آمده، اما هیچ‌گاه محقق نشد‌ه است. به عنوان مثال در بند ۴۸ برنامه ششم توسعه هدف‌گذاری برای جمع‌آوری ۹۰ درصد گازهای همراه نفت و جلوگیری از سوزاندن آنها انجام شده، اما این برنامه تاکنون حدود ۱۰ درصد محقق شده‌است.
بزرگترین مجموعه پالایشگاهی کشور که در عسلویه قرار دارد هنوز نتوانسته راهکاری مناسب و عملیاتی در جهت کاهش آلودگی پیش بگیرد. مضافاً طرح آماک )جمع‌آوری گازهای همراه( به صورت کامل به اجرای در نیامده است. از طرف دیگر با توجه به مشکلات مالی وزارت نفت در تامین منابع مالی لازم برای اجرای پروژه های NGL و همچنین توانایی و تمایل بخش خصوصی برای جمع‌آوری گازهای همراه با استفاده از روش‌های کم‌هزینه و سریعی مانند تولید برق، راهکار درستی جهت استفاده حداکثری از این گازها در میان‌مدت است.
در حالیکه پالایشگاه‌های گازی دنیا به فناوری تولید بدون مشعل دست یافته‌اند، وزارت نفت عملاً در توسعه و نصب تجهیزات مورد نیاز برای جمع‌آوری گازهای به هم پیوسته و تولید شده از میادین نفتی در دو دهه گذشته ناکام مانده‌است.
در واقع فلرزدایی نیازمند دو اقدام اساسی و بنیادینی است که بایستی پیگیری و دنبال می‌شد. ابتدا فناوری و چگونگی استفاده از گاز خروجی فلرها و دوم سرمایه‌گذاری عظیمی که باید برای بهره‌برداری از این گاز قابل بازیافت به کار گرفته می‌شد.
پتروشیمی‌ها به عنوان داوطلبین بازیافت این گاز هدر رفته هستند. این شرکت‌ها و مجتمع های عظیم تولیدی کشور که از محصول گاز برای تولید و ارزش افزوده محصولات فعالیت می‌کنند حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه شده‌اند تا علاوه بر حفظ محیط زیست به گاز مورد نیاز خود با شرایط اقتصادی بهتری دست پیدا کنند.
مجتمع‌های پتروشیمی از حداقل‌ترین‌ها برای کشور حداکثرترین‌ها را خلق می‌کنند و استحصال از گاز فلرها از این دسته اقدامات است. با توجه به ارزش بالای اقتصادی گازهای مشعل و منافع غیرمستقیمی که از جمع‌آوری آنها حاصل می‌شود، کشورهای مختلف جهان در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های زیادی انجام داده و توانسته‌اند تا حدود زیادی از حجم گازهای مشعل خود بکاهند.
کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند امارات، کویت و عربستان سعودی از جمله این کشورها هستند که به‌واسطه سرمایه‌گذاری‌های زیاد در این زمینه، بخش زیادی از سکوهای مشعل خود را در میادین نفتی خاموش کرده‌اند. هم‌اکنون عربستان سعودی با جداسازی و فرآوری گازهای همراه با نفت، به‌صورت روزانه در حدود ۲۴۰ میلیون مترمکعب گاز به‌عنوان خوراک به شرکت‌های پتروشیمی می‌فروشد که این موضوع می تواند برای کشور ما اگر بیش از پیش تقویت شود در شرایط کمبود گاز مجتمع‌های پتروشیمی به‌ویژه در ماه‌های سرد سال استفاده شود.
پروژه‌های بهره برداری از فلرینگ موانع و چالشهایی در حوزه های اقتصادی و مالی و فناوری دارد که هر یک راهکارهای مختص خود را می طلبد.
مقایسه حجم مشعل‌سوزی با گاز مصرفی صنایع عمده کشور نیز بزرگی هدررفت این نعمت خدادادی را هرچه بیشتر نمایان می‌سازد، به‌گونه‌ای که میزان فلرینگ کشور از گاز مصرفی همه صنایع عمده کشور (به جز پتروشیمی) بیشتر است.
با اجرای پروژه های FGR” Flare Gas” Recovery در منطقه ویژه انرژی پارس جنوبی در عسلویه، ۹۰ درصد میزان فلرینگ پالایشگاه کاهش خواهد یافت. به‌منظور به نتیجه رساندن طرح جلوگیری از سوزاندن گازهای همراه نفت و جمع‌آوری آن می‌توان از Skid Mounted استفاده کرد که راهکاری بین‌المللی است.
ویژگی این تجهیزات ساخت و حمل سریع و نصب و راه‌اندازی راحت آنهاست. برای مثال، یک واحد فرآورشی با ظرفیت ۱۰۰ میلیون فوت‌مکعب در روز را می‌توان در مدت ۱۵ ماه ساخت و در کمتر از سه ماه نصب و راه‌اندازی کرد، در صورتی که ساخت واحدهای کارخانه گاز و گاز مایع )ان جی ال(در ایران گاهی بیش از ۱۰ سال به طول می‌انجامد. تجهیزات فرآورشی سیار Skid Mounted ، قابلیت شیرین‌سازی و جداسازی میعانات گازی را دارد و به‌طور دقیق عین یک واحد گاز مایع کارایی دارد و از اساس در شرایط حاضر بهترین روش برای افزایش تولید در ایران است.
در حالیکه مجتمع گاز پارس جنوبی اعلام کرده با انجام پروژه های کوتاه مدت میزان فلرینگ مجموع پالایشگاه های دوازده گانه از ۸.۷۲ میلیون استاندارد مترمکعب در روز سال ۱۴۰۱ به ۵.۲۹ میلیون استاندارد مترمکعب در روز تا پایان تابستان ۱۴۰۳ کاهش (کاهش ۳۹.۳ درصدی) خواهد یافت و ۳۵۰ میلیون یورو ارزش اقتصادی ایجاد خواهد کرد، ولی واقعیت چیز دیگری می گوید و تا رسیدن به استاندارد ۲ میلیون مترمکعب در روز هنوز راه زیادی داریم.
در پایان باید تاکید کرد که سوء مدیریت و ترک فعل در بهره برداری از فلرینگ باعث عدم النفع دست کم ۵ میلیارد دلاری و ۳۵ میلیارد دلاری در دهه گذشته شده است. در حالیکه قطر از فلرها برای تولید خوراک پتروشیمی، سوخت، تولید LNG و CNG و برق و خیلی موارد دیگر استفاده می کند و یا عراق قرارداد تولید برق از فلر با زیمنس انرژی امضا کرده است، ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم.
