آب فروشی در اوج بی‌آبی!
صادرات محصولات آب‌بر با تعرفه صفر، بحران کم‌آبی را تشدید کرد
اکرم رضائی نژاد
بحران بی‌آبی در ایران روز به روز ابعاد تازه‌تری می‌گیرد. از پایتخت گرفته تا روستاهای کوچک، همه با معضل کم‌آبی و قطعی آب مواجه‌اند و سایه تهدید خشکسالی، نشست زمین و کاهش شدید منابع زیرزمینی بیش از هر زمان دیگری بر کشور سنگینی می‌کند.
با این حال، مرور برنامه‌ها و سیاست‌های اجرایی در حوزه مدیریت آب و توسعه صادرات حاکی از فاصله معنادار میان نیاز واقعی کشور و روند سیاستگذاری است. مسأله‌ای که اخیراً با آزادسازی صادرات محصولات کشاورزی آب‌بر برای بازار کشورهای اتحادیه اوراسیا و کاهش تعرفه‌ها، بیش از گذشته چالش‌برانگیز شده است.
به گزارش عصراقتصاد، در ماه‌های اخیر، اخبار قطعی آب و بحران بی‌آبی در شهرهایی همچون تهران، یزد، زاهدان و ده‌ها مرکز جمعیتی دیگر، نگرانی‌های جدی را میان مردم و کارشناسان ایجاد کرده است. کاهش ذخایر سدها، خشک‌شدن چاه‌ها و فرونشست زمین، تنها بخشی از واقعیت تلخ مدیریت منابع آب است اما کناره‌های جاده‌ها در برخی استان‌ها پُر از هندوانه‌های مازاد و فروش‌نرفته‌ای است که برای تولیدشان میلیاردها لیتر آب مصرف شده است.
طبق گزارش‌های رسمی، بیش از ۲۷۰ شهر کشور در وضعیت «تنش آبی» قرار دارند. با این وجود، سالانه حداقل ۴ میلیون تن هندوانه، محصولی به شدت آب‌بر ـ با مصرف متوسط ۳۰۰ تا ۵۰۰ لیتر برای هر کیلو ـ در ایران کشت و بخشی از آن حتی صادر می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد فقط برای هندوانه، سالانه حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود در حالی که تأمین همین میزان آب برای شرب ده‌ها شهر امکان‌پذیر است.
صادرات آب در سایه بحران و سیاست‌های متناقض
آن‌چه عمق بحران را آشکارتر می‌کند، صادرات بخش قابل توجهی از همین محصولات به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و دیگر بازارهای منطقه‌ای است. حدود ۶۰۰ هزار تن هندوانه هر سال از ایران صادر می‌شود، رقمی که معادل صادرات حجم بسیار بزرگی از آب مجازی (پنهان) است. این روند نه‌تنها سود معناداری برای کشاورزان ندارد ـ چرا که قیمت فروش داخلی کمتر از هزینه برداشت است ـ بلکه عملاً به معنای «صادرات آب» و تشدید بحران آبی در کشور است. اصطلاح «صادرات آب مجازی» دقیقاً به این نوع انتقال غیرمستقیم منابع حیاتی یک کشور به کشورهای دیگر اطلاق می‌شود.
در حالی که شهرهای کشور با تنش آبی دست و پنجه نرم می‌کنند، سیاست‌های صادراتی فعلی به تشدید بحران و اتلاف منابع آب منجر شده است
مطابق با تحلیل‌های رسمی، ۱۰ محصول اول آب‌بر صادراتی ایران ـ از جمله هندوانه، سیب‌زمینی، پرتقال، پیاز، فلفل، سیب، گوجه‌فرنگی و … ـ سالانه ۸۴۶ میلیارد لیتر آب مصرف می‌کنند که حجمی معادل آب مصرفی میلیون‌ها نفر و نزدیک به مصرف سالانه آب تهران است. سهم هندوانه به تنهایی بیش از ۱۸۷ میلیارد لیتر در سال است. با احتساب قیمت پایین فروش، سود آن حتی هزینه از دست رفته منابع طبیعی کشور را جبران نمی‌کند.
فرصت صادراتی یا تهدید منابع آب؟
در روزهایی که مسئولان وزارت نیرو هشدار می‌دهند ایران وارد یک دوره کم‌سابقه خشکسالی شده و همه استان‌ها جز گیلان و مازندران با بحران آب دست به گریبان‌اند، اجرای توافق تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، صادرات محصولات کشاورزی را با تعرفه صفر امکان‌پذیر ساخته است.
گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۳، صادرات ایران به این اتحادیه به ۲ میلیارد دلار رسیده (۱۹ درصد نسبت به ۱۴۰۲ رشد داشته) که یک میلیارد دلار آن به روسیه تعلق دارد و تقریباً ۲۹ درصد آن به میوه و صیفی‌جات آب‌بر اختصاص یافته است.
کارشناسان هشدار داده‌اند کاهش تعرفه‌ها برای محصولات پرمصرف آبی، عملاً تشویق به کشت و صادرات کالاهایی است که ارزان، بدون ارزش افزوده و برخلاف منافع ملی تولید می‌شوند. ولی‌الله افخمی‌راد، رئیس پیشین سازمان توسعه تجارت می‌گوید: «صادرات این اقلام به معنای واقعی سود صادراتی نیست، چون منابع آب و خاک ایران را برای فروش محصولات کم‌ارزش از دست می‌دهیم. صادرات میوه و صیفی‌جات نه‌تنها آورده اقتصادی معناداری ندارد، بلکه فشار مضاعف بر منابع طبیعی کشور وارد می‌کند.»
چرا مشکل حل نمی‌شود؟
علیرغم هشدارهای ده‌ها ساله کارشناسان محیط‌زیست، هنوز الگو و سیاست جدی برای تغییر کشت از محصولات پرمصرف به کالاهای کم‌آب‌بر در کشور اجرایی نشده است. حمایت دولتی از کشاورزان برای تغییر کشت و استفاده از آبیاری نوین و کشت گلخانه‌ای، به اندازه کافی وجود ندارد. کشاورزان عملاً در تله الگوهای سنتی و سیاست‌های ناکارآمد گرفتار شده‌اند: از یک‌سو آب مورد نیازشان با سوبسید دولتی تأمین می‌شود و از سوی دیگر، سود حاصل از صادرات محصولاتشان متعلق به واسطه‌ها و دلالان است.
عدم بازنگری در تعرفه‌های صادرات محصولات آب‌بر، باعث خروج گسترده آب مجازی از کشور و تهدید امنیت آبی و زیست‌محیطی شده است
آمارها می‌گویند ایران یکی از ده صادرکننده بزرگ محصولات آب‌بر در دنیاست و در عین حال، بیش از ۹۰ درصد آب مصرفی کشور صرف بخش کشاورزی می‌شود. اما متوسط بهره‌وری آب در ایران کمتر از یک‌سوم متوسط جهانی است. یعنی با هزار لیتر آب، کمتر از ۹۰۰ گرم محصول برداشت می‌شود، در حالی که میانگین جهانی بیش از سه کیلوگرم است.
حالا با شروع اجرای قرارداد تجارت آزاد، نگرانی‌ها بابت تشدید فشار بر منابع آبی افزایش یافته است. تعرفه‌های صفرشده برای سبزی و صیفی، صادرات محصولات آب‌بر را رشد داده اما در مقابل، نه به ارزش ارزی کشور افزوده و نه امنیت غذایی یا منابع پایه طبیعت را تقویت کرده است.
ضرورت بازنگری سیاست‌های آبی و کشاورزی
عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو نیز بر لزوم اصلاح سیاست‌ها، افزایش بهره‌وری و حرکت به سمت محصولات کم‌آب‌بر تأکید می‌کند. وی تصریح کرد: کشور باید بهره‌وری منابع آب را اولویت دهد و انتخاب الگوی کشت مناسب و منع محصولات پرمصرف آبی در مناطق بحرانی ضروری است. او همچنین توسعه آبیاری نوین، تصفیه و بازچرخانی آب و حمایت از کشاورزان برای تغییر الگو را راه علاج بحران فعلی دانسته است.
به هر حال، ایران نیازمند یک اصلاح ساختاری و تصمیم عجولانه در حوزه صادرات محصولات کشاورزی نیست بلکه باید با سیاست‌های شفاف، حمایت عملی از کشاورز و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نوین، این دور باطل را بشکند. تداوم روند فعلی تنها به معنای تعمیق فاجعه زیست‌محیطی، نابودی منابع آب زیرزمینی و از دست رفتن ظرفیت کشاورزی در آینده نزدیک خواهد بود.
