آیا مذاکرات وین به بن بست خورده است؟
هادی خسروشاهین
همه پیش بینی ها حکایت از به سرانجام رساندن مذاکرات تا پایان فوریه داشت؛ اما به دلایل مختلف این اتفاق رخ نداده است. چرا؟
به نظر من به درازا کشیدن مذاکرات یک دلیل درون متنی و یک علت برون متنی دارد. این دو علت را به سادگی نمیتوان از هم تفکیک کرد و به نظر میرسد با گذشت زمان در هم تنیدگی آنها شدت بیشتری نیز مییابد.
اجازه بدهید از دلیل برون متنی، بحثم را آغاز کنم. این دلیل حول و حوش جنگ اوکراین و پیامدهای آن میچرخد. واقعیت این است که جنگ اوکراین هم ارزش برنامه هسته ای ایران و هم اهمیت ایران در مناسبات بین المللی را ارتقا داده است اما چرا اینچنین حکم می کنم. جنگ اوکراین فی نفسه و فارغ از نتایج آن و یا چگونگی پایان یافتن آن جهان را وارد یک محیط بین المللی جدید کرده است.
در واقع این جنگ چه به سود غرب تمام شود و چه به سود روسیه، وضع محیط بینالمللی را به شدت امنیتی کرده است. برای پی بردن به این واقعیت نیاز به تبیین ها و تحلیل های پیچیده نیز نیست.
همین آلمان را نگاه کنید، متوجه تغییرات کلان و مهم در محیط بین المللی خواهید شد. امروز آلمان بر خلاف بسیاری از سنت های برآمده از تحولات پس از جنگ جهانی دوم تصمیم گرفته است هم به یک کشور در حال جنگ سلاح بفروشد و هم بودجه بیشتری برای خرید محصولات نظامی اختصاص دهد و هم مشارکت بیشتری در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو)داشته باشد.
همین تحولات باعث شده است پس از چهار دهه امنیت به صدر سیاست خارجی در بسیاری از کشورها دربیاید.
شما وقتی از محیط پیرامونتان کمتر احساس خطر کنید، بطور طبیعی سیاست خارجی و اهداف آن را به گونهای تنظیم میکنید که بیشتر قدرت نرمتان تقویت شود؛ در حالی که نسبت به قدرت سخت و جنبه های آن کمتر احساس فوریت و حساسیت دارید.
حال جنگ اوکراین مقوله امنیت را برای بسیاری از کشورها مهم کرده است و در همینجاست که ارزش راهبردی برنامه هستهای ایران نیز افزایش پیدا میکند. اشتباه نکنید این ارتقای ارزش برنامه هستهای تنها محدود به ایران نمی شود؛ در محیطی بسیار تنش آمیز طرف مقابل نیز به مراتب ارزش بیشتری به این برنامه می دهد چرا که بخوبی می داند که در صورت عبور ایران از نقطه گریز تنش ها می تواند از محیط اروپا به محیط خاورمیانه نیز سرایت کند و این تاثیر دومینویی بطور حتم برای خود انتهایی متصور نخواهد بود.
پس در اینجا هم مدیریت بحران در خاورمیانه بسیار حائز اهمیت میشود و هم برنامه هستهای ایران و پیامدهای آن از اهمیت بیشتری نسبت به گذشته برخوردار خواهد شد.
اما همین محیط امنیتی فشار بیسابقهای را هم بر اقتصاد جهانی وارد کرده است؛ اکنون اقتصاد در سطح بینالمللی با سه فشار در حوزه انرژی، غلات و همچنین خطر رکود-تورم عمیق مواجه شده است.
یکی از این فشارها بطور مستقیم به ایران مربوط میشود. در حالیکه ایران با وجود تحریمها توانسته است از طریق چین صادرات بیسابقه نفت را به سود خود رقم بزند و از این حیث کمی آسوده خاطرتر نسبت به گذشته رفتار می کند، غرب حساب ویژهای در مورد بازگشت ایران به بازار نفت در هفته گذشته کرده بود.
اگرچه بازگشت کامل ایران به این بازار بدلیل جدول زمانبندی بدلیل ترتیبات اجرایی برجام احتمالا بین یک تا سه ماه به طول میانجامد، ولی ارزیابی غرب بر این نکته قرار دارد که بازگشت ایران میتواند بطور بالقوه تا ۱۰ درصد از قیمت جهانی نفت را کاهش دهد.
این مساله در زمانی که جهان با خطر احتمالی کمبود انرژی بدلیل جنگ اوکراین مواجه است، بسیار حیاتی است. اگر ایران به بازار انرژی بازنگردد، اقتصاد کشورهای غربی میتواند با تورم های نسبتا سخت مواجه شود.
برخی کارشناسان برآورد میکنند که نرخ تورم در ایالات متحده میتواند به ۱۰ درصد برسد. حال در چنین شرایطی به نظر طبیعی میرسد که ایران از طرف غربی در مذاکرات بخواهد که هزینه افزایش قیمت برنامه هستهای و نقش خود در اقتصاد جهانی را بپردازد. البته در این میان ایران میتواند در گوشه ذهن خود یک بازی تاخیری را هم مدنظر قرار داده باشد تا تکلیف صحنه نبرد در اوکراین نیز مشخص شود.
چرا که چگونگی پایان یافتن جنگ همچون نفس جنگ تحولات مهم و پایداری را در صحنه بینالمللی برجای خواهد گذاشت. (این نکته را هم در نظر داشته باشید که الگوی رفتاری غرب در ده ماه گذشته نشان میدهد که به ضرب الاجل های اعلام شدهاش چندان پایبند نیست و انعطاف پذیری زیادی در این حوزه از خود نشان داده است.
بیایید ضرب الاجل های قبلی را با هم مرور کنیم: اول پایان ژانویه، سپس پایان فوریه و امروز که دیگر در ماه مارس قرار گرفته ایم.) این تحولات برون متنی البته میتواند نقش روسیه را نیز که تاکنون به عنوان موازنهگر در گفتو گوها عمل کرده است، تغییر دهد و این بازیگر را به سمت یکی از طرفین مجادله(ایران) سوق دهد.
هدف مسکو احتمالا هم اضافه کردن ایران به محور خود خواهد بود و هم در پوشش آن اخذ امتیازات لازم از غرب برای بازگشت دوباره به نقش موازنه گری خود.
(این امتیازات میتواند در صحنه تحولات اوکراین نقد شود) اما چنین علل برون متنی تاثیرات خود را مستقیما بر درون متن مذاکرات نیز گذاشته است. یعنی ایران احساس می کند در شرایط جدید میتواند امتیازات بیشتری از غرب مطالبه کند(درست یا غلط؛ در اینجا اداراکات محرک رفتار هستند) یعنی در حوزه تضمین، دامنه تحریم ها و پایان دادن به مساله پیامدی یا ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته ای.
با این ملاحظات میتوان گفت مذاکرات هنوز به بن بست نخورده است و هنوز روزنه دپپلماسی باز است ولی در جهان بحرانزده کنونی میتوان هر احتمالی را در نظر گرفت.
