امپراتوری اپ‌ها بر فراز تجارت

سرعت تغییرات دیجیتال از انقلاب صنعتی قرن نوزدهم هم جلو زده است و اقتصاد پلتفرمی مثل یک پدیده تازه، تجارت سنتی را زیر و رو کرده است.

تصور کنید شرکتی مثل اوبر بدون کارخانه یا انبار، فقط با یک اپلیکیشن، میلیون‌ها راننده و مسافر را به هم وصل کند و میلیاردها دلار پولساز شود.

این مدل که روی پلتفرم‌های دیجیتال مثل آمازون، ایربی‌ان‌بی یا گوگل ساخته شده، نه تنها اقتصاد را تغییر داده، بلکه سوال‌های مهمی درباره عدالت، رقابت و پایداری به وجود آورده. با ۱۵ سال تجربه روزنامه‌نگاری اقتصادی در خاورمیانه، در این مقاله به زبان ساده، این موضوع را بررسی می‌کنم: مزایا، معایب، وضعیت جهانی در ۲۰۲۵ و چالش‌های ایران.

اقتصاد پلتفرمی چیست؟

اقتصاد پلتفرمی مثل یک بازار آنلاین عمل می‌کند که پلتفرم‌ها (مثل آمازون یا گوگل) نقش واسطه را بازی می‌کنند. این‌ها تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و حتی برنامه‌نویسان را به هم وصل می‌کنند و با کمک الگوریتم‌ها و داده‌ها، ارزش ایجاد می‌کنند. برخلاف روش قدیمی که شرکت‌ها محصول را از کارخانه به دست مشتری می‌رساندند، این مدل روی “شبکه‌سازی” تکیه دارد.

هرچه کاربر بیشتر شود، پلتفرم ارزشمندتر می‌شود؛ این را “اثر شبکه‌ای” می‌نامند. طبق گزارش مرکز جهانی اقتصاد دیجیتال در ۲۰۲۵، ۱۷۶ شرکت پلتفرمی در جهان، بیش از ۵ تریلیون دلار ارزش بازار ساخته‌اند که بیشتر از تجارت آنلاین، کار موقت (گیگ) و هوش مصنوعی می‌آید.

مزایای اقتصاد پلتفرمی

این مدل مثل موجی قوی، اقتصاد را به جلو می‌برد. اول، رشد سریع: پلتفرم‌ها با هزینه کم، جهانی می‌شوند. اوبر در ۷ سال به ۶۷ کشور رسید، در حالی که شرکت‌هایی مثل IBM ۵۰ سال طول کشید. دوم، فرصت برای همه: در کشورهای فقیر، پلتفرم‌هایی مثل م‌پسا در کنیا به میلیون‌ها نفر بدون حساب بانکی، خدمات مالی دادند.

سوم، صرفه‌جویی: الگوریتم‌ها عرضه و تقاضا را هماهنگ می‌کنند و هزینه‌ها را کم می‌کنند. گزارش اکسنچر می‌گوید پلتفرم‌های تجاری تا ۲۰۲۵، ۱۰ تریلیون دلار ارزش اجتماعی بسازند. چهارم، راحتی برای مردم: انتخاب زیاد، قیمت مناسب و خدمات سریع، زندگی را آسان‌تر کرده است.

معایب و مشکلات

 اما این موج، سایه‌های تاریکی هم دارد. اول، نابرابری شغلی: کارگران موقت مثل رانندگان اسنپ، کارمند رسمی نیستند و از بیمه یا مرخصی محروم‌اند. گزارش ۲۰۲۵ ویکی‌پدیا این را “کار ناپایدار” می‌نامد. دوم، انحصار: غول‌هایی مثل آمازون با داده‌های زیاد، رقبا را حذف می‌کنند و همه چیز را می‌برند.

سوم، حریم خصوصی و مالیات: این شرکت‌ها اطلاعات کاربران را جمع می‌کنند و گاهی مالیات کامل نمی‌دهند. در اروپا، قوانین جدید مثل Digital Services Act برای کنترل این مسائل است، اما نگرانی از “سرمایه‌داری نظارتی” زیاد شده.

وضعیت جهانی در ۲۰۲۵

در ۲۰۲۵، اقتصاد پلتفرمی به بلوغ رسیده. آمریکا با ۸۰ درصد ارزش بازار (۱۱.۳ تریلیون دلار) و شرکت‌هایی مثل اپل و گوگل، پیشتاز است. آسیا-اقیانوسیه با ۱۵.۸ درصد، دومین بازیگر است؛ چین با علی‌بابا و تنسنت، ۹۰ شرکت بزرگ دارد و تا پایان سال، ۶۰ شرکت جدید اضافه می‌کند.

هند، کره و ژاپن با فین‌تک و بلاکچین، ۲۳ درصد رشد کرده‌اند. اروپا با قوانین سختگیرانه مثل GDPR، روی پایداری کار می‌کند. آفریقا با ۳۰ درصد رشد، با پلتفرم‌هایی مثل م‌پسا، جهش مالی داشته. گزارش UNCTAD ۲۰۲۴ می‌گوید اقتصاد دیجیتال با ۱.۲ میلیارد گوشی و ۳۹ میلیارد دستگاه IoT، ۶۰ درصد فروش آنلاین (۲۷ تریلیون دلار) را به دست آورده. کشورهای موفق مثل آمریکا و چین با سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی و ابررایانش، جلو هستند.

سوئیس و سوئد در نوآوری برترند و چین برای اولین بار در ۱۰ تای برتر است. این کشورها با حمایت از استارت‌آپ‌ها، ۱۷ درصد بازگشت سرمایه (ROI) پیش‌بینی می‌کنند. اما تمرکز بازار (۷ شرکت، ۷ تریلیون دلار) و آسیب‌های محیطی مثل استخراج مواد، مشکل‌ساز شده.

اقتصاد پلتفرمی در ایران

در ایران، این مدل مثل شمشیری دو لبه است: هم فرصت دارد، هم چالش. با ۷۰ درصد نفوذ اینترنت و جمعیت جوان، تجارت آنلاین تا ۲۰۲۵ به ۳.۲۹ میلیارد دلار رسیده و سالانه ۴ درصد رشد دارد. پلتفرم‌های بومی مثل دیجی‌کالا، اسنپ و کافه‌بازار، ۱.۲ میلیون سفارش ماهانه دارند و کارآفرینی را بالا برده‌اند. این‌ها در برابر تحریم‌های آمریکا از ۲۰۱۸ مقاومت کرده و صادرات نرم‌افزاری را زیاد کرده‌اند.

گزارش فاینپ ۲۰۲۵، این را “معجزه دیجیتال” نامیده و دارایی‌های دیجیتال در برنامه هفتم توسعه گنجانده شده. اما مشکلات زیاد است. تحریم‌ها، دسترسی به فناوری و پرداخت‌های بین‌المللی (مثل پی‌پال) را بسته. اینترنت کند (۳-۶ ترابیت) و قطعی‌ها، رشد را کند کرده. فیلترینگ اینستاگرام و تلگرام، مردم را به VPN وابسته کرده که هزینه‌اش چند برابر دیتاست.

هک نوبیتکس در ژوئن ۲۰۲۵ (۹۰ میلیون دلار خسارت)، اعتماد به صرافی‌ها را شکسته و رمزارزها ۱۱ درصد افت کرده. جنگ کوتاه با اسرائیل در ژوئن، میلیاردها دلار ضرر زد و GDP را زیر ۴۰۰ میلیارد دلار برد. بیکاری بالای ۲۰ درصد، تورم ۴۰ درصد و مهاجرت استعدادها، آینده را تهدید می‌کند.

اقتصاد پلتفرمی، موج نوینی است که فرصت می‌سازد، اما نابرابری، انحصار و مشکلات زیست‌محیطی را هم به همراه دارد. در ایران، با وجود پتانسیل، تحریم و زیرساخت ضعیف، راه سختی در پیش است. دولت باید اینترنت را بهتر کند، قوانین را شفاف کند و از استارت‌آپ‌ها حمایت کند تا این موج به نفع مردم تمام شود