بازار کار در تلاقی مهاجرت و بیکاری
بر اساس تازه‌ترین گزارش مرکز آمار، بازار کار کشور در بهار ۱۴۰۴ با تحولات قابل توجهی همراه بوده است. جمعیت شاغلین ۱۵ ساله و بزرگ‌تر به ۲۵ میلیون و ۱۲۳ هزار نفر رسید که نسبت به بهار سال گذشته با رشد ۳۷۷ هزار نفری همراه بوده است.
همچنین، نرخ بیکاری به ۷.۳ درصد کاهش یافته و تداوم روند نزولی آن، امیدواری‌هایی را در سیاست‌گذاران و مدیران بازار کار ایجاد کرده است. چنان‌که سید مالک حسینی، معاون اشتغال وزارت کار، روند کاهش بیکاری را «امیدبخش» توصیف می‌کند.
نتایج طرح آمارگیری نیروی کار نشان می‌دهد سهم جمعیت فعال (شاغل و بیکار) در بهار ۱۴۰۴ برابر با ۴۱.۲ درصد جمعیت بالای ۱۵ سال کشور بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل تغییری نداشته است. از سوی دیگر، جمعیت غیرفعال اقتصادی (خانه‌دارها، محصلان، بازنشستگان و…) با رشدی ۵۱۰ هزار نفری، به ۳۸ میلیون و ۷۳۹ هزار نفر رسیده است.
در بخش‌های عمده اقتصادی، ۵۲.۴ درصد اشتغال مربوط به خدمات، ۳۳ درصد به صنعت و ۱۴.۶ درصد به کشاورزی اختصاص یافته است. با وجود کاهش نرخ بیکاری کلی، اما نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله همچنان بالا و برابر با ۱۹.۷ درصد است که نسبت به سال گذشته تنها ۰.۳ درصد کاهش یافته است.
سهم بالای بازار کار غیررسمی و حضور گسترده مهاجران، نیاز به ساماندهی، شفافیت و حمایت از اشتغال رسمی را بیش از پیش نمایان کرده است
در گروه سنی ۱۸ تا ۳۵ سال نیز نرخ بیکاری ۱۴.۵ درصد گزارش شده است، اما کاهش ۰.۵ درصدی نسبت به سال گذشته مشاهده می‌شود.
بازار کار غیررسمی و حضور اتباع خارجی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های بازار کار ایران، سهم بالای بازار غیررسمی است. بنا بر اظهارات سید مالک حسینی، ۵۷ درصد مشاغل کشور در حوزه غیررسمی فعالیت دارند. این پدیده نه فقط دوری از بیمه و حمایت‌های اجتماعی را به دنبال دارد، بلکه در سیاست‌گذاری نیروی کار خارجی نیز خود را نشان می‌دهد.
حسینی ضمن اشاره به اینکه بیش از ۹۳ درصد نیروی کار خارجی شناخته‌شده در کشور از اتباع افغانستانی هستند، تأکید کرد: اگر آمار نیروی کار غیررسمی هم لحاظ شود، سهم افاغنه در مشاغل خارجی به ۹۹ درصد می‌رسد. طبق اعلام وزارت کشور، بیش از ۶ میلیون مهاجر افغانستانی در ایران حضور دارند و عمدتاً در بخش غیررسمی فعالیت می‌کنند؛ میان آن‌ها، تنها ۴۳۳ هزار نفر شناسنامه‌دار هستند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد توزیع نیروی کار افغان عمدتاً در بخش‌های ساختمانی (۵۳ درصد)، صنعت (۱۹ درصد)، کشاورزی (۱۱.۱ درصد) و معدن (۰.۷ درصد) است. حسینی با اشاره به موج بازگشت اتباع در ماه‌های اخیر گفت: حدود ۷۰۰ هزار نفر طبق طرح بازگشت، از ایران خارج شده‌اند، اما تقریباً ۵ میلیون مهاجر افغان همچنان در بازار کار کشور باقی مانده‌اند.
قانون کار ایران به صراحت استخدام اتباع خارجی بدون پروانه کار و روادید را ممنوع می‌داند و برای کارفرمایان متخلف، جریمه‌هایی تا پنج‌برابر حداقل دستمزد روزانه تعیین نموده است. این قوانین اما به دلیل رشد بالای بخش غیررسمی و نیاز بازار به نیروی کار ارزان، همیشه به شکل کامل اجرایی نشده است.
در این میان، کارفرمایان وجوه مختلف همکاری با اتباع خارجی را مورد توجه قرار داده‌اند. داود آدینه، رئیس انجمن کارفرمایان، ضمن تأکید بر اولویت نیروی کار ایرانی، معتقد است حضور نیروهای خارجی به‌عنوان مکمل بازار، در مشاغل خاص و سخت همچون ساختمان و کشاورزی اجتناب‌ناپذیر شده است.
اگرچه آمار رسمی سهم اتباع خارجی را کم‌اهمیت نشان می‌دهد، اما حضور مهاجران افغان در مشاغل ساختمانی و کشاورزی همچنان بسیار پررنگ است
از سویی، مدیرکل اشتغال اتباع خارجی وزارت کار نیز با اشاره به اینکه کمتر از ۵ درصد اشتغال کشور در اختیار اتباع خارجی است، به شکاف میان آمارهای رسمی و باورهای عمومی نسبت به حضور بالای مهاجران اذعان می‌کند.
واقعیت‌های پنهان و سیاست‌گذاری آینده
گرچه آمار رسمی سهم حضور اتباع خارجی را محدود نشان می‌دهد، اما منابع کارگری حضور گسترده‌تری را گزارش می‌کنند و در برخی مشاغل، سهم افاغنه تا ۷۰ درصد نیز برآورد شده است. این تفاوت در آمار و برداشت‌ها، سیاست‌گذاران را بر آن داشته تا بیش از گذشته، ساماندهی و شفافیت بازار کار را در اولویت قرار دهند.
