بانکداری ایران از دگردیسی تا سراب!

مریم غدیر پور

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ علاوه بر تغییر در ساختار سیاسی ایران، تغییراتی اساسی در ارکان اقتصادی کشور نیز رخ داد. بر این اساس سیستم بانکداری کشور نیز دستخوش تغییراتی در این ایام شد.

در چهار دهه گذشته نظام پولی و بانکی بوده که نقش تعیین‌کننده‌ای در سراسر نظام اقتصادی کشور برجای نهاده است. بر اساس نظر کارشناسان به رغم اعمال تحریم های ظالمانه ای که قریب به چهار دهه است که، گریبان نظام پولی و بانکی کشور گرفته؛ شبکه بانکی توانسته پیشرفت های چشمگیری در نیل به اهداف کلان اصلاح نظام پولی و بانکی به ویژه در مبحث بانکداری اسلامی داشته باشد.

در روی دیگر سکه در پاره ای مسائل به ویژه در یک دهه اخیر سیستم بانکی کشور به شدت ضعیف عمل کرده است. رشد نامتناسب و ناهمگون خلق پول و نقدینگی و در نتیجه آن ظهور تورم و تثبیت تورم دو رقمی در اقتصاد کشور و همچنین عدم هدایت پول و تزریق آن به بخش تولید را می توان از جمله ناکامی های نظام بانکی کشور در بیش از ۴ دهه گذشته دانست.

در مطلب ذیل عصر اقتصاد نظر کارشناسان حوزه پولی و بانکی  را در خصوص کارنامه عملکرد شبکه بانکی در ۴۶ سال گذشته جویا شده و خواسته تا کم و کیف آن را بطور مختصر توضیح دهند.

نتیجه در گرو پژوهشی جامع

عباس سلیمیان، استاد دانشگاه و کارشناس حوزه پولی و مالی در رابطه با عملکرد شبکه بانکی پس از انقلاب اظهار کرد: بررسی کارنامه ۴۶ ساله نظام بانکداری نیازمند پژوهشی همه جانبه و متکی به آمار و ارقام است. بنابراین نمی توان کارنامه نظام بانکی بطور دقیق تشریح کرد. اما آنچه مسلم است بانک های کشور در بخش توسعه ای بسیار موفق عمل کرده اند. بطور مثال تعداد شعب بانک ها  و اموال تملیکی بانک های که به عنوان سرمایه بانکی از آن یاد می شود نسبت به ۴ دهه گذشته رشد قابل توجهی داشته است. همچنین به وجود آمدن بانک های خصوصی قدرتمند در دهه ۷۰ از جمله اتفاقات خوش یمنی بود که برای مدتی طولانی، نظام بانکی را از دولتی محور بودن دور کرد.

آفتی به نام خلق پول

وی با تاکید بر اینکه در یک دهه اخیر بانک ها با چاپ پول و تزریق نقدینگی به افزایش تورم دامن زده اند، خاطر نشان کرد: در زمان قبل از انقلاب به دلیل رشد اقتصادی دو رقمی بویژه در دهه ۵۰ بانک ها بیشتر تسهیلات دهنده به بخش تولید بودند. همچنین سرمایه مردم در بانک ها سپرده گذاری می شد، سپس بانک ها آن را مستقیما به تولید تزریق می کردند. همانطور که می بینیم اغلب شرکت های خصوصی به نام و ماندگار دوران قبل از انقلاب در شروع کار، بدون تضامین سفت وسخت سرمایه اولیه خود را از طریق منابع بانکی در قالب وام تامین کرده اند.

این موضوعی است که در دودهه اخیر بسیار کم رنگ شده، زیرا عملا بانک ها پولی ندارند که به تولید اختصاص دهند؛ ناگزیر و در پاره ای موارد برای جبران این کمبود دست به خلق پول، که جز عوامل اصلی ایجاد تورم است؛ می زنند. همین امر موجب شده که تولیدکنندگان نوپا به ناچار کم کم از چرخه تولید کنار گذاشته شوند،  یا سرمایه خود را در سایه رکود از تولید خارج کرده و در بازارهای موازی سرمایه گذاری کنند.

بوجود آمدن بانک های خصوصی قدرتمند در دهه ۷۰ از جمله اتفاقات خوش یمنی بود که برای مدتی طولانی  نظام بانکی را از دولتی محور بودن دور کرد

انحراف از مسیر

این استاد دانشگاه در ادامه افزود: هدف اصلی انقلاب در نظام بانکی بخشیدن مشروعیت شرعی  به آن و اجرای قوانین اسلامی در بانک ها با محوریت حذف نظام ربوی بود. اما آنچه از شواهد و قراین برمی آید حرکت به سوی نظام بانکداری بدون ربا و مطبق بر اصول شریعت اسلامی اگرچه در سالهای آغازین انقلاب اسلامی سرعت خوبی داشت.ولی متاسفانه در سالهای بعد در زمینه های ابزارسازی، نهادسازی، سیاستگذاری و نظارتی رشد و گستردگی کمتر توسعه یافت.

سایه سنگین تحریم بر نظام بانکی

بهاءالدین حسینی هاشمی،  بانکدار و کارشناس امور بانکی در رابطه با عملکرد نظام بانکی در گذشته و بررسی آن در مقطع ۴۶ ساله انقلاب اسلامی خاطرنشان کرد: قبل از هر گونه اظهار نظری در خصوص عملکرد نظام بانکی در۴۶ سال گذشته نباید تاثیر تحریم ها بر نظام بانکی را نادیده گرفت. زیرا این موضوع باعث شد تا حدودی در سالهای اخیر بانکداری کشور از تعامل و بروز شدن دور بماند.

لازم به ذکر است با وجود این اوصاف نظام بانکداری ایران در زمینه‌هایی همچون توسعه کمی و کیفی زیرساخت‌های فنی و ابزارهای نظام پرداخت از جمله در بانکداری الکترونیک، تنوع‌بخشی به نظام بانکی با توسعه انواع بانکداری تجاری و همچنین مدیریت ریسک کارنامه مطلوبی از خود بجا گذاشته است.

کارنامه قبولی

این کارشناس امور بانکی در ادامه افزود: رشد تامین مالی خرد در جهت افزایش رفاه خانوارها و ایجاد کارآفرینی، رشد کمی و کیفی ارائه خدمات بانکی در سراسر کشور اعم از نقاط دورافتاده و محروم، تامین مالی ساخت و نوسازی مساکن شهری و روستایی و همچنین رشد مدیریت دانش و ارائه اطلاعات آماری به جامعه از جمله دستاوردهای نظام بانکی طی سالهای گذشته بوده است.

 قبل از انقلاب به دلیل رشد اقتصادی دو رقمی به ویژه در دهه ۵۰ بانک ها بیشتر تسهیلات ده به بخش تولید بودند

وی در پاسخ به این پرسش که علت افزایش نقدینگی در دهه های گذشته چیست؛ بیان کرد: در دو دهه گذشته با تغییرات فراوان در نرخ سود بانکی عملا باعث شد تا منابع از بانک ها خارج شود و به سمت سایر بازارها گسیل شود.گفتنی است در این سالها با تغییراتی که در نرخ سود تسهیلات بانکی به وجود آمد بانک‌ها را با چالش‌های فراوانی روبه‌رو کرد به طوری که پایین بودن این نرخ روی عملکرد بانک‌ها تاثیرات فراوانی گذاشت.

کلاف تنش و نقدینگی

حسینی هاشمی افزود: سیستم بانکی کشور دو دهه گذشته با تنش‌های بسیاری روبه‌رو بود و تغییراتی که در سطح کلان مدیریتی بانک‌ها و در سیاست‌های بانک مرکزی به وجود آمد مقامات بانکی را با سردرگمی روبه‌رو کرد.همین سردرگمی و بسیاری از سیاست دستوری باعث شتاب رشد نقدینگی در دهه اخیر شد. موضوعی که قبل از انقلاب به دلیل رشد اقتصادی در گردش مالی مشهود نبود و کسری بودجه دولت ها با چاپ پول جبران نمی شد.

قرض بدون سود

حسینی هاشمی ورود بانک های خصوصی را به عرصه مالی کشور را از دیگر دستاوردهای نظام بانکداری پس از انقلاب برشمرد و افزود:در این کارشناس امور بانکی تصریح کرد: با وجود تصویب قانون اصل ۴۴، هنوز بانک‌ها در معاملات پولی و اعتباری سهم مناسبی را به دست نیاورده‌اند و در بهترین وضعیت، سهم کل بانک‌ها به ۱۵‌درصد می‌رسد.

وی مهم‌ترین تغییر در ساختار نظام بانکی بعد از انقلاب تغییر قانون بانکداری ربوی دانست و گفت: اساس این قانون قرض بدون بهره بود.

نظام بانکداری ایران در زمینه‌هایی همچون توسعه کمی و کیفی زیرساخت‌های فنی و ابزارهای نظام پرداخت از جمله در بانکداری الکترونیک و کنترل ریسک بسیار مطلوب عمل کرده است

در آن زمان با توجه  شرایط، اندیشمندان با استفاده از تجارب کشور‌های اسلامی و دیدگاه مراجع، این قانون را به بانکداری بدون ربا تغییر دادند.حال حاضر بانک های خصوصی نقش پررنگی  در اقتصاد کشور ایفا می کنند؛  در برخی موارد عملکرد بانک های خصوصی چه در امر تسهیلات دهی به تولید و همچنین پرداخت وام های خرد از بانک های دولتی با توجه  به دسترسی به منابع عملکرد شایسته تری دارند.

کلام آخر

پاسخ دهی به این پرسش که نظام بانکداری ایران در ۴۶ سال گذشته چه کارنامه ای دریافت کرده به مولفه های بررسی و سنج های به کار گرفته شد؛ بستگی دارد. از نگاه کارشناسان در برخی موارد بانکداری کشور با لحاظ کردن شرایط تحریم کارنامه قبولی دریافت می کند. از سوی دیگر در ایجاد پدیده تورم به دلیل چاپ پول بی پشتوانه بی تقصیر نیستند.

بنابراین برای داشتن نگاهی موشکافانه به نظام بانکی در ۴۶ سال گذشته باید اعداد و آمار بسیار دقیقی طی این سنوات در دست داشت.

با زیر ذره بین قرار دادن آمارها می توان فهمید که تا چه اندازه این سیستم در ایجاد ثبات اقتصادی، کنترل تورم،استقلال و خوداتکایی به درستی انجام وظیفه کرده است. هر چند که تک رقمی نشدن نرخ تورم حداقل در ۴۰ سال گذشته به این معنی است که بانک های کشور با ایجاد شرایط ثبات اقتصادی فاصله زیادی دارند.