جایگاه بورس انرژی در اقتصاد ۱۴۰۰

رضا پدیدار

رئیس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران

ایران با عنوان یکی از بزرگترین و شناخته‌شده‌ترین کشورهای جهان در زمینه تولید نفت و گاز و همچنین صاحب یکی از بزرگترین منابع و ذخایر هیدروکربوری در سراسر جهان شناخته می‌شود.

از طرف دیگر با در نظر گرفتن رویکرد مطرح در سند چشم انداز ۱۴۰۴ و همچنین بازنگری سند فوق برای ۱۴۲۰ به منظور ارتقا و  توسعه جایگاه جمهوری اسلامی ایران به کشور اول منطقه از نظر اقتصادی، سیاسی، علمی و غیره، الزام بر ایجاد بازاری متشکل برای کشف قیمت و انجام معاملات نفت و نیز مواد هیدروکربوری به عنوان کالاهای استراتژیک یا در پاره‌ای از موارد فوق استراتژیک در منطقه بسیار بیشتر از گذشته احساس می‌شود و در واقع همین موضوع منجر به طرح قیمت‌گذاری نفت در داخل کشورمان شد.

البته اختلاف نظرهای بسیاری در این زمینه به‌وجود آمد اما  از آنجا که یکی  از شفاف‌ترین و بهترین مکانیسم‌های قیمت‌گذاری محصولات حوزه انرژی، عرضه آنها در بازار معاملات بورس بود، لذا بورس انرژی، به صورت یک شرکت مستقل (سهامی عام) و بر طبق قانون بازار اوراق بهادار کشور تاسیس شد و در نهایت در تیرماه ۱۳۹۱ در اداره کل ثبت شرکت‌ها به ثبت رسید. زمینه فعالیت‌های عملیاتی و اجرایی بورس انرژی در حیطه انجام معاملات نقدی، قرارداد سلف موازی استاندارد، قراردادهای آتی و اختیار معامله و به جهت برطرف کردن نیازهایی نظیر خرید و فروش منابع انرژی، تامین منابع مالی تولیدکنندگان، تامین منابع انرژی برای مصرف‌کنندگان و توزیع‌کنندگان به فعالیت خود ادامه داد.

لازم به توضیح است که در  ابتدای دهه ۱۳۸۰ ایده تاسیس بازار بورس به منظور انجام معاملات نفت طی یک فرآیند مشترک در بین وزارتخانه‌های نفت و اقتصاد در جزیره کیش شکل گرفت و در فاز  اول  برای محقق شدن این ایده در سال ۱۳۸۶ مبادلات فرآورده های نفت و پتروشیمی در تمام ابعاد حرفه‌ای بازار سرمایه شروع شد. در این باره و با توجه به زیرساخت‌های فراهم‌شده علاوه بر بورس نفت، نیاز به فعال شدن بورس نیرو (برق) نیز احساس شد؛ ولی به دلایل نامعلومی شکل نگرفت.

آنچه به عنوان ماموریت سازمانی و اهداف روشن برای بورس انرژی پیش‌بینی شده بود، به صورت ناقص در بورس نفت به مرحله اجرا درآمد، ولی به دلیل شناخت نداشتن کارگزاران و نیز اداره کنندگان متوقف و از صحنه اقتصادی خارج شد.

طی بیش از دو دهه از فعالیت بورس انرژی باید گفت که اهداف حاکم بر آن نظیر :

• تبیین ، تحکیم و ارتقای جایگاه به همراه کارکردهای بازار بورس انرژی برای ذی‌نفعان
• به‌کارگیری راهکارهای موثر برای حفظ سلامت بازار و همچنین صیانت از حقوق ذی‌نفعان
• طراحی ابزارها و محصولات نوین با در نظر گرفتن نیازهای ذی‌نفعان و موقعیت‌های محیطی
• تجهیز بهینه منابع فیزیکی به همراه توسعه مستمر سرمایه‌های انسانی
• ارزشآفرینی و همچنین تامین منابع موجود سهامداران
• همکاری و تعامل تاثیرگذار با نهادهای فعال در بازارهای مالی

به‌خوبی می‌دانیم که اهداف فوق یکی از پارامترهای مدیریتی در کسب موفقیت بورس انرژی است؛ ولی متاسفانه بورس انرژی که می‌توانست از سه نوع بازار عمده فیزیکی، مشتقه و فرعی برخوردار باشد، نتوانست قابلیت‌های خود را در سه زمینه برق، نفت، گاز و همچنین سایر حامل‌های انرژی و بازار مشتقه آن به کارگیرد. به‌ویژه قراردادهای سلف موازی استاندارد، و قراردادهای آتی و نیز قرارداد اختیار معامله مغفول ماندند. در دنیای توسعه‌یافته بورس انرژی در برگیرنده بازارهای انرژی،‌ خدمات جانبی و انتقال است که متاسفانه در ایران نتوانست به این رسالت خود بپردازد. با توجه به رسالت اصلی بورس انرژی و نیز شرایط پیش‌آمده در سال ۱۳۹۹ که منجر به سقوط بی‌سابقه ارزش سهام بورس شد، فرآیند ثبت‌نام و حضور فعال در بورس انرژی نیز تحت تاثیر قرار گرفته به‌شدت کاهش یافت. یکی از چالش های جدی در مسیر تداوم فعالیت بورس انرژی نبود تناسب در فرایندهای اجرایی بود؛ به طور مثال به رغم آنکه فرآیند اجرایی و عملیاتی در بورس انرژی کاملا روان و ساده در نظر گرفته شده است، به دلیل احراز نشدن هویت مشتری، تاخیر در ارسال کد معاملاتی اتفاقی معمول بود و با این نوع ناهماهنگی‌ها بورس انرژی از فعالیت اصلی خود دور و در فاز اول به تعطیلی کشاند. اما در مرحله دوم که بدان اشاره شد و پس از فعال شدن بورس کشور در اوایل سال ۱۳۹۰ ، کارگزاری‌های بورس موفق شدند تا با ثبت‌نام و اخذ کدبورسی مجوز فعالیت دریافت کرده و اقدامات لازم را برای انجام سفارشات به انجام برسانند.

بورس انرژی می‌تواند در دوره ثبات اقتصادی که امید می‌رود به‌زودی و با انجام مذاکرات ایران با گروه برجام محقق شود به بازیگری جدی و تاثیر گذار تبدیل شود و شاهد باشیم که دوباره ثبت‌نام در بورس انرژی با اخذ کد معاملاتی آغاز و زمینه‌های انجام معاملات فراهم شود. توجه داشته باشیم که یکی از مزایای بورس موعد بازگشایی و سررسید قراردادهاست که می‌تواند به صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، فصلی و حتی سالیانه باشد. همان‌طوری‌که بیان شد، بورس انرژی برای برطرف کردن نیازهایی نظیر خرید و فروش منابع انرژی، تامین منابع مالی برای تولیدکنندگان و همچنین تامین منابع از ابتدای سال اقدام کرده است تا در پایان سال تسویه کنند. از آنجاکه یکی از شفاف‌ترین و بهترین مکانیسم‌های قیمت‌گذاری محصولات، عرضه آن‌ها در بازار معاملات بورس انرژی است، لازم است با شناخت و آگاهی بیشتر نسبت به این مهم اقدام و زمینه‌های اعتماد در جامعه فراهم‌سازی شود.  به هر صورت، توجه به این بورس و افزایش حجم صادرات فرآورده‌ها در بازار فیزیکی بورس انرژی موجب خواهد شد تا رونق جدیدی در این بازار شکل‌گیرد تا پس از ورود نفت خام به بورس انرژی شاهد رشد و شکوفایی آن باشیم. بورس انرژی یک سال دشوار و پرتلاطم را سپری کرد و اگر چه بیش از ۱۲۰ هزارمیلیارد تومان از انواع حامل‌های انرژی در بازار فیزیکی این بورس مورد داد و ستد قرار گرفت ولی رونق محسوسی برای معاملات صادرات فرآورده‌های مخصوصا بنزین به عنوان یکی از محرک‌های اصلی رشد حجم و ارزش معاملات در این بازار نبود. در حالی که بورس انرژی می‌تواند به عنوان شاهراه صادراتی بنزین و فرآورده‌های هیدروکربوری باشد. حمایت تمامی شرکت‌ها در بخش‌های عمومی، دولتی و خصوصی از بورس انرژی را می‌توان اعتماد به این بورس معاملاتی به عنوان مهمترین دلیل رونق در بورس انرژی قلمداد کرد. در وضع کنونی و با توجه به باز شدن فضای تحریم‌ها می‌توان گفت در سال ۱۴۰۰ پتانسیل‌های بسیاری برای رونق مضاعف بورس انرژی وجود دارد.

توسعه و گسترش فرآورده‌های نفتی نظیر عرضه میعانات گازی و نفت کوره این ظرفیت را دارد که از هم اکنون  به عنوان یکی از توانمندی‌های بالقوه برای توسعه بورس انرژی باشد.  برحسب گزارش بورس انرژی، در سال جاری این نهاد در صدد است تا انجام معاملات قراردادهای آتی بر روی فرآورده های نفتی را اجرایی کند، اما این موضوع که اولین قرارداد بر روی چه فرآورده‌ای تعریف شود  نیاز به بررسی از سوی بورس و موافقت تولیدکنندگان دارد. آغاز معاملات قراردادهای اختیار معامله موضوع بعدی است که در بورس انرژی پیگیری می‌شود و امیدواریم که در سال آینده شاهد آغاز معاملات این قراردادها نیز باشیم. همچنین علاوه بر موضوع نفت و فرآورده‌های هیدروکربوری، برق نیز در سال آینده در بورس انرژی عرضه خواهد شد. بر اساس مصوبه جدید هیئت محترم وزیران در خصوص انجام معاملات مصرفکنندگان بالای ۵مگاوات از طریق بورس انرژی ایران برنامه تصویب و ابلاغ شده است. این مصوبه فرصتی برای نیروگاه‌های دولتی و خصوصی برق کشور به شمار می‌رود.

به‌خوبی آگاهیم که بهای برق سال هاست که در کشور تا حدودی ثابت نگه داشته شده؛ این در حالی است که بخش قابل توجهی از برق مصرفی در کشور توسط نیروگاه‌های بخش خصوصی تولید و تامین می‌شود. در این زمینه باید گفت که طبق ماده ۱۸ قانون توسعه ابزارها، هر کالای پذیرفته‌شده در بورس از شمول قیمت‌گذاری دستوری خارج می‌شود و باید بهای آن با سازوکار بازار تعیین شود؛ اما به این بند قانونی در خصوص کالای برق عمل نشده است. لازم به یادآوری است که در این وضع دیگر حذف بورس انرژی حتی با تغییر شرایط نیز شدنی نیست و وزارتخانه‌های نفت و نیرو  با جدیت توسعه معاملات در بورس انرژی را پیگیری می کنند.

در خاتمه ذکر این مطلب ضروری  است که امروز در دنیا، معاملات کاغذی نقش اصلی را در تعیین قیمت‌های جهانی دارد. به عنوان مثال معاملات کاغذی نفت و فرآورده‌های آن در بورس شانگهای که یکی از پرگردش‌ترین معاملات دنیاست، بر قیمت‌های جهانی اثرگذار می‌شود. امیدواریم که سال آینده شاهد توسعه و گسترش بورس به‌عنوان بهترین ابزار تامین مالی باشیم.