مالیات هوشمند؛ کلید عدالت و توسعه در ایران آینده
مسعود شریعت زاده؛ مدیر مسئول
در جهان امروز، نظام مالیاتی فقط ابزاری برای تأمین هزینه‌های دولت نیست، بلکه یکی از قدرتمندترین ابزارهای سیاست‌گذاری اقتصادی و اجتماعی هر کشور محسوب می‌شود.
در ایران، پس از گذشت سال‌ها تکیه بر درآمدهای نفتی و منابع سنتی دولت، ضرورت اصلاح و به‌روز رسانی نظام مالیاتی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود؛ تحولی که اگر به درستی و با دید آینده‌نگرانه صورت پذیرد، می‌تواند نه تنها به بهبود درآمدهای دولت بینجامد، بلکه بر عدالت اجتماعی، تولید ملی و سرمایه‌گذاری نیز اثرات مثبت مستقیم داشته باشد.
چالش اقتصاد غیرشفاف و فرار مالیاتی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی اقتصاد ایران، وجود بخش قابل‌توجهی از گردش مالی غیرشفاف و اقتصاد غیررسمی است. درآمدهای دولت ایران طی سالیان اخیر عمدتاً از سه محور اصلی تأمین شده است: فروش نفت، مالیات‌های سنتی (نظیر مالیات بر مشاغل و حقوق) و درآمدهای گمرکی. با وجود رکود یا کاهش درآمدهای نفتی و رشد هزینه‌های جاری دولت، فشار برای جبران این کسری درآمد متوجه نظام مالیاتی شده است. اما به دلیل بسترهای ناکافی نظیر نبود پایگاه‌های داده جامع، نبود شفافیت در گردش پولی، و همچنین عادات سنتی در پرداخت مالیات، همواره شاهد فرار مالیاتی گسترده و تضییع حقوق دولت و جامعه بوده‌ایم.
اصلاح ساختار مالیاتی با ابزارهای نوین
در سال‌های اخیر، رویکرد جهانی به سمت مالیات ستانی هوشمند و شفاف سوق پیدا کرده است. بسیاری از کشورها با استفاده از دولت دیجیتال، هوش مصنوعی و اتصال حساب‌های بانکی و اطلاعات معاملاتی اشخاص، توانسته‌اند یک نظام شفاف‌تر و عادلانه‌تر ایجاد کنند. در ایران نیز گام‌هایی در این مسیر برداشته شده است؛ مانند راه‌اندازی پایگاه اطلاعاتی مودیان، مالیات بر ارزش افزوده، گزارش‌گیری فصلی و الزام به صدور صورتحساب الکترونیک. اما همچنان راه طولانی برای تحقق نظام مالیاتی مدرن و فراگیر در پیش است.
امروزه، راهکارهای نوآورانه‌ای همچون استفاده از داده‌های عظیم (Big Data) و تحلیل رفتار مالی افراد و کسب‌وکارها، می‌تواند به شناسایی دقیق‌تر فراریان مالیاتی، کاهش پیچیدگی فرایند اخذ مالیات، حذف سلیقه و رانت، و همچنین اخذ مالیات عادلانه‌تر از ثروت و دارایی‌های نامشهود مانند ملک و سهام کمک کند. تحول نظام مالیاتی بدون حذف شفافیت‌گریزی رایج در برخی فعالیت‌ها و بدون برخورداری از زیرساخت‌های اطلاعاتی قوی امکان‌پذیر نیست.
درآمدهای نوین مالیاتی؛ ضرورت یا تهدید؟
در شرایط جدید اقتصاد ایران، افزایش درآمدهای مالیاتی نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. اما چالش بزرگ این است که فشار اصلی نباید روی اقشار آسیب‌پذیر و طبقه متوسط باشد. درآمدهای سنتی مالیاتی نظیر مالیات از کسبه، کارمندان، و تجار کوچک، همواره سهل‌الوصول بوده و در بسیاری موارد عدالت مالیاتی نقض می‌شود.
در مقابل، اخذ مالیات از ثروت‌های بادآورده، درآمد حاصل از سفته‌بازی در بازارهای ملک، خودرو، ارز یا حتی رمزارزها، هنوز با چالش‌های جدی مواجه است. اگر دولت بتواند بدون فشار بر بخش تولید، از سوداگران و دارندگان ثروت‌های کلان مالیات مؤثر اخذ کند، علاوه بر تامین منابع پایدار، عدالت اقتصادی را نیز محقق خواهد کرد.
دیجیتالیزه شدن اقتصاد و گسترش پایه‌های مالیاتی
اقتصاد ایران به سرعت در حال تجربه کردن اشکال نوین تجارت و فناوری است؛ از استارتاپ‌های فناوری مالی گرفته تا کسب‌وکارهای خانگی و فریلنسری. اگرچه این مشاغل ظرفیت فراوانی برای ایجاد ارزش افزوده و نوآوری دارند، اما در نبود قانون‌گذاری مناسب و نظام مالیاتی به‌روز، ممکن است گسترش این بخش‌ها منجر به کاهش درآمد مالیاتی شود. دیجیتالیزه کردن دریافت و پرداخت مالیات و ارائه خدمات بر بستر هوشمند می‌تواند هم همکاری فعالان اقتصادی را تسهیل کند و هم ریسک فساد و مالیات‌گریزی را کاهش دهد.
شفافیت، مشارکت و اعتماد عمومی؛ سه پایه نظام مالیاتی موفق
نظام مالیاتی عادلانه و کارآمد، تنها در سایه مشارکت عمومی و جلب اعتماد شهروندان شکل می‌گیرد. شفافیت هزینه‌کرد مالیات‌ها، پاسخگویی دولت درباره نحوه خرج بودجه عمومی، آموزش حقوق و تکالیف مالیاتی به مردم و فعالان اقتصادی، و حرکت به سمت کاهش فرایندهای پیچیده و زمان‌بر اداری، جزو الزامات تحول نظام مالیاتی است. هر چه شفافیت در سیاست‌گذاری و اجرا بیشتر شود، مشارکت مردم نیز افزایش می‌یابد و احتمال تقلب کاهش پیدا می‌کند.
نتیجه‌گیری
در نهایت، تحول در نظام مالیاتی ایران همواره یکی از پیش‌نیازهای توسعه پایدار و عدالت اجتماعی بوده است. عبور از درآمدهای سنتی و حرکت به سمت شیوه‌های نوین وصول مالیات، ضمن گسترش پایه‌های مالیاتی و کاهش رانت و فساد، می‌تواند راهی امن و مطمئن برای تأمین منابع مالی دولت به دور از خام‌فروشی و فشار بی‌رویه بر اقشار ضعیف باشد. بدون شک، رمز موفقیت این تحول در شفافیت، زیرساخت اطلاعاتی قوی، عدالت و مشارکت عمومی نهفته است؛ مؤلفه‌هایی که آینده اقتصاد ایران را بیمه خواهند کرد.
