هرات در انتظار شنیدن سوت قطارهای ایرانی
محمد ارفع
زمانی زیادی تا افتتاح خط ریلی ایران و افغانستان موسوم به «خواف-هرات» باقی نمانده است. اگر تاخیری پیش نیاد، مطابق اعلام مسئولان وزارت راه و شهرسازی، این خط آهن ۲۰۶ کیلومتری در یکی از روزهای آبان امسال به بهره‌برداری می‌رسد و محتمل‌ترین گزینه هفته وحدت است. ۱۴۰ کیلومتر از این پروژه در خاک ایران قرار دارد: از ایستگاه خواف آغاز می‌شود، به نقطه صفر مرزی در ایستگاه «شمتیغ» متصل می‌شود و پس از آن، ۶۶ کیلومتر در داخل خاک افغانستان به مسیر خود ادامه می‌دهد تا به ایستگاه «جنو»، واقع در ایالت هرات برسد.
ناگفته پیداست که جنبه تجاری و حمل‌ونقل باری در این خط ریلی به نسبت حمل‌ونقل مسافری از اولویت برخوردار است و از این رو تسهیل مبادلات تجاری میان ایران و افغانستان ثمره اصلی افتتاح پروژه یادشده به شمار می‌رود.
هرات قطب صنعتی افغانستان محسوب می‌شود. بزرگترین شهرک صنعتی این کشور در هرات قرار دارد و با استقرار کارخانه‌هایی که در زمینه تولید تجهیزات موتورسیکلت، برق و الکترونیک، منسوجات، شکر، سیمان فعال‌اند، میزبان نزدیک به نیمی از فعالیت‌های صنعتی افغانستان است.
هرات همچنین مهم‌ترین کانون فرهنگی-هنری افغانستان به شمار می‌آید. بسیاری از شاعران و نویسندگان و عارفان و صوفیان فارسی‌زبان در این شهر زاده شده یا زیسته‌اند و از سوی دیگر، مکان‌‌های تاریخی و مذهبی آن از جمله قلعه اختیارالدین یا ارگ مشهور است.
از دیگر ویژگی‌‌های ولایت هرات، برخورداری از مرز با دو کشور ایران و ترکمنستان است.
دبیرکل اتاق مشترک ایران و افغانستان و معاون استان‌ها و تشکل‌های اتاق بازرگانی معتقد است، احداث خط ریلی ایران و افغانستان به توسعه صادرات، سرعت و رسیدن کالاهای ایرانی به بازارهای صادراتی افغانستان و در نهایت کاهش قیمت تمام‌شده صادرات کمک می‌کند.
مظفر علیخانی در گفت‌وگو با عصر اقتصاد یادآور می‌شود که تجارت فیمابین ایران و افغانستان نفع بسیاری را نصیب طرف ایرانی می‌کند؛ چراکه تراز تجاری ایران از این مبادلات با نسبت بالایی در مقایسه با عملکرد طرف افغانستانی مثبت است.
او می‌گوید: «در سال ۹۷، ما ۳.۶ میلیارد دلار صادرات به افغانستان داشتیم در حالی که واردات ما کمتر از ۹۰ میلیون دلار بوده است.»
افغانستان اکنون بیش از ۹۵ درصد نیازهای خود را از طریق واردات تامین می‌کند. توان صادراتی این کشور به دلیل درگیر بودن بیش از چند دهه در جنگ با شوروی، طالبان و داعش، محدود است. این کشور برخی از صنایعی را که پیش از این داشت نیز در جنگ‌های گذشته از دست داده است. بر همین اساس اقتصاد افغانستان یک اقتصاد کشاورزی و به تعبیر افغانستانی‌ها اقتصاد زراعتی و مالداری است. عمده صادرات آنها محصولات کشاورزی مثل دانه‌های روغنی، دانه کنجد، چلغوز، میوه‌های خشک، میوه‌های تازه، دام‌های زنده، محصولات دامی، صنایع‌دستی و سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است.
مجموع واردات سالانه افغانستان حدود ۹میلیارد دلار و صادرات آن یک‌میلیارد دلار است. به گفته علیخانی، اتاق مشترک ایران و افغانستان که به عنوان بازوی تخصصی اتاق در روابط دو جانبه ایران و افغانستان فعالیت می‌کند، بر این باور است که تجارت باید یک جاده دوطرفه با برآیند برد-برد باشد؛ بنابراین پیشنهاد می‌کند ایران در مقررات تجاری، کاهش تعرفه‌های گمرکی مانند تعرفه‌های ترجیحی‌ای که با افغانستان وجود دارد، تجدید نظر کند.
دبیرکل اتاق مشترک ایران و افغانستان می‌گوید: «ما معتقدیم باید به صورت یک‌طرفه حقوق محصولات صادراتی افغانستان به ایران را کاهش داد و سود بازرگانی را به صفر رساند تا بتوان به افغانستان برای صادرات محصولات خود به کشورمان کمک شایانی کرد.»
او می‌افزاید: «از سویی دیگر باید تلاش کرد ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های وارداتی از افغانستان برداشته و صدور گواهی‌های استاندارد، بهداشت انسانی، قرنطینه و فرآیندهایی از این دست را تسهیل شود تا زمینه توسعه صادرات افغانستان به ایران فراهم شود.»
علیخانی درباره تاثیر افتتاح خط ریلی خواف-هرات بر صادرکنندگان ایرانی فعال در بازار افغانستان می‌گوید: «به این دلیل که صادرات از طریق راهآهن و ریل ارزان‌تر است مطمئنا افتتاح این خط ریلی باعث افزایش قدرت رقابت با رقبا در بازار افغانستان می‌شود.» او تسهیل و سرعت بخشیدن به صادرات را نیز از دیگر مزایای افتتاح این پروژه معرفی کرد.
او با یادآوری این که اجرای راهآهن خواف-هرات جزء تعهدات انجامنشده ایران برای کمک به بازسازی افغانستان بوده است، خاطرنشان می‌کند: «این خط آهن در راستای کمک‌های توسعه‌ای جمهوری اسلامی ایران به افغانستان راه‌اندازی شده است. بعد از طالبان و با روی کار آمدن دولت مردمی و اسلامی افغانستان، بخش عمده قرارداد اجرای این پروژه در تعهد ایران بود، اما به دلایلی اجرا و بهره‌برداری از آن با تاخیر روبه‌رو شد که واکنش مفنی افکار عمومی دولتمردان و فعالان اقتصاد افغانستان را به دنبال داشت.»
معاون استان‌ها و تشکل‌های اتاق بازرگانی ادامه می‌دهد: «به نظر من با تاخیرهای رخ‌داده این پروژه تا به امروز نه‌تنها آورده مثبتی از لحاظ روانی نداشته، بلکه تاثیر منفی هم داشته است؛ با این حال بهره‌برداری از راهآهن خواف هرات در چند روز آینده می‌تواند این ذهنیت منفی را تقلیل دهد و باعث تغییر نگاه مردم و دولتمردان افغانستان به کشورمان شود. بنابر این، جا دارد به عنوان دبیرکل اتاق مشترک ایران و افغانستان از دستگاه‌هایی که در این زمینه ایفای نقش کرده‌اند، تشکر کنم.
علیخانی تاکید می‌کند: «طبیعتا موضوع ریل در راستای صادرات و واردات بین دو کشور می‌تواند نقش‌آفرینی کند اما پیش‌شرط آن، این است که ما زمینه گسترش صادرات محصولات افغانستان به ایران را از نظر مقررات، تعرفه، همکاری‌های گمرکی، همکاری‌های بهداشتی، قرنطینه، دامپزشکی، استاندارد و سایر مؤلفه‌ها فراهم کنیم تا این پروژه ریلی هم در خدمت این تجارت دوجانبه قرار گیرد.»
معادن و محصولات معدنی محصولات حجیمی‌اند و کرایه حمل آنها فاکتور مهمی به شمار می‌رود. در این میان، کرایه حمل ریلی پایین‌تر از دیگر روش‌های حمل و نقل است؛ بنابراین در همه جای دنیا از راهآهن به عنوان یک فاکتور مزیت‌دار استفاده می‌کنند که قطعا در معادن سنگ آهن افغانستان هم لحاظ می‌شود. دبیرکل اتاق مشترک ایران و افغانستان بر این اساس تصدیق می‌کند که افتتاح خط ریلی خواف-هرات می‌تواند به توسعه حضور شرکت‌های ایرانی در افغانستان کمک کند و در این حال تاکید می‌کند وجود ارتباط ریلی به عنوان تنها مؤلفه نمی‌‌تواند عامل موفقیت باشد.
او با بیان اینکه دنیا نگاه ویژه‌ای به ظرفیت معدنی افغانستان دارد، می‌گوید: «نکته اولی که در زمینه معادن افغانستان وجود دارد این است که در معادن این کشور به‌ویژه در سنگ آهن دولت افغانستان اجازه خام‌فروشی نمی‌دهد و معتقد است باید در حوزه اکتشاف، استخراج، فرآوری، انتقال فناوری، مدیریت و دانش فنی افغانستان سرمایه‌گذاری و ارزش‌افزوده در داخل این کشور ایجاد شود، اما علاقه‌مندند از دانش فنی و مدیریتی سایر کشورها از جمله ایران استفاده کنند.»
او اضافه می‌کند: «برای حضور در بخش معادن افغانستان باید کنسرسیوم‌های قوی تشکیل دهیم و مؤلفه‌هایی برای برنده شدن در مناقصه‌ها داشته باشیم؛ چراکه اغلب کشورهای منطقه و کشورهای بزرگ جهان چشم به معادن افغانستان دارند. رقابت در این عرصه سنگین است و ما باید با جمیع توانمندی‌ها و ظرفیت‌هایمان در مناقصه‌های شرکت کنیم. یک فاکتور مهم این است که بر اساس قوانین و مقررات افغانستان، شما می‌توانید یک شرکت صددرصد خارجی باشید و در مزایده و مناقصه شرکت کنید، اما براساس یک قانون نانوشته اگر شما شریک افغانی داشته باشید، شانس برنده شدن شما بیشتر است. بنابراین برای حضور در بخش معادن افغانستان باید با برنامه و استراتژی جلو رفت.»
معاون استان‌ها و تشکل های اتاق بازرگانی درباره میزان نقش‌آفرینی افغانستان در کریدورهای بین‌المللی با اتصال به شبکه سراسری ریلی ایران به وسیله راهآهن خواف هرات نیز می‌گوید: «باید دقت کرد که افغانستان جاده‌ها، اتوبان‌ها و خیابان‌ها و هر آنچه را داشته از دست داده است و اکنون نیازمند بازسازی و ایجاد جاده‌ها، اتوبان‌ها، خیابان‌ها، جاده‌های ترانزیتی و بین‌المللی است. در حوزه ریل هم همین‌طور است و از این حوزه بسیار کم‌بهره است. قطعا راهآهن در افغانستان جزء مسائل جدی دولت است که قصد دارد آن را گسترش دهد و مطالعات زیادی هم در این زمینه انجام‌شده است.» او می‌افزاید: «یکی از برنامه‌های ما باید این باشد که از طریق راهآهن به افغانستان، کریدورهای شمال و جنوب به هم وصل شوند و این نیازمند برنامه‌ریزی‌های جدی در سطح عالی دولت از جمله وزارت راه و شهرسازی، شورای‌عالی هماهنگی و ترابری است. اتاق ایران هم به عنوان پارلمان بخش خصوصی از پروژه‌‌های استراتژیک در این زمینه حمایت می‌کند و مشاوره و راهنمایی‌های خود را در اختیار دولت قرار خواهد داد.»
