پایان دوران ثبات مصنوعی قیمت بنزین
پس از دو دهه ثبات‌های طولانی و جهش‌های ناگهانی، سیاست بنزینی ایران به نقطه تصمیم رسیده است.
دولت مدل شوک‌درمانی را کنار گذاشته و به‌سوی افزایش‌های آرام و پلکانی می‌رود، رویکردی که به گفته سلیمانی، پژوهشگر اقتصادی، می‌تواند مصرف را کنترل کند، قاچاق را کاهش دهد و بودجه کشور را از فشار یارانه پنهان نجات دهد.
اکنون پرسش این است که این استراتژی تدریجی، سرانجام می‌تواند چرخه بحران‌ساز بنزین را متوقف کند یا دوباره به نقطه انفجار خواهد رسید.
حامد سلیمانی، پژوهشگر اقتصادی، در گفت‌وگو با خبرنگار عصراقتصاد با تشریح وضعیت دو دهه اخیر قیمت بنزین در ایران گفت که «بنزین به‌عنوان کالایی استراتژیک، نقشی تعیین‌کننده در اقتصاد ایران دارد و سیاست‌گذاری آن در ۲۰ سال گذشته بیشتر واکنشی بوده تا برنامه‌ریزی‌شده». او تأکید کرد که تجربه سال‌های گذشته نشان می‌دهد قیمت بنزین در ایران «الگویی از ثبات طولانی‌مدت متناوب با تغییرات ناگهانی» داشته که براساس نظریه توازن نقطه‌ای قابل توضیح است.
وی افزود: دولت‌ها تا حد ممکن از افزایش قیمت اجتناب می‌کنند، اما وقتی فشارهای اقتصادی، کسری بودجه و تحریم‌ها به نقطه بحرانی می‌رسند، ناچار به اعمال تغییرات ناگهانی می‌شوند؛ دقیقاً همان‌طور که در سال ۱۳۹۸ با افزایش ۲۰۰ درصدی قیمت بنزین دیدیم که پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای داشت.
سلیمانی با مرور تاریخچه قیمت‌گذاری گفت: در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۹ قیمت بنزین علی‌رغم تورم بالا، روی ۱۰۰ تومان ثابت ماند. اما در آذر ۱۳۸۹ با اجرای هدفمندی یارانه‌ها، قیمت یک‌باره ۳۰۰ درصد افزایش یافت و به ۴۰۰ تومان رسید. اگرچه این اقدام اعتراضات پراکنده داشت، اما به‌دلیل پرداخت یارانه نقدی کنترل شد.
او ادامه داد: پس از آن وارد دوره‌ای هشت‌ساله از ثبات نسبی شدیم تا اینکه در سال ۱۳۹۸ دوباره افزایش ناگهانی ۲۰۰ درصدی، جامعه را دچار تنش کرد. این روند ثابت می‌کند که سیاست بنزینی ایران عمدتاً واکنشی، کوتاه‌مدت و فاقد برنامه‌ریزی تدریجی بوده است.
این پژوهشگر اقتصادی تأکید کرد: برای خروج از این چرخه معیوب، بهترین راهکار، اصلاح پلکانی و برنامه‌ریزی‌شده است. افزایش‌های کوچک و قابل‌پیش‌بینی در بازه‌های زمانی مشخص، هم فشار اجتماعی را کاهش می‌دهد و هم امکان مدیریت اقتصادی بهتر را فراهم می‌کند. او افزود: شفاف‌سازی درباره درآمدهای آزادسازی و تخصیص عادلانه آن برای حمایت از دهک‌های پایین، یکی از ارکان اصلی موفقیت این سیاست است.
هر بشکه بنزین چند دلار؟
سلیمانی در تشریح ضرورت اصلاح قیمت گفت: طبق برآوردهای کارشناسی، از استخراج تا پالایش هر بشکه بنزین حدود ۱۰ دلار هزینه دارد. با احتساب ۱۵۹ لیتر در هر بشکه، هزینه تمام‌شده هر لیتر حدود ۶ هزار تومان است و با هزینه حمل و توزیع بیشتر هم می‌شود.
وقتی بنزین با قیمت ۱۵۰۰ تومان فروخته می‌شود، این نه تنها درآمدی ایجاد نمی‌کند، بلکه فشار سنگینی به بودجه وارد می‌کند و یارانه پنهان انرژی را به‌شدت بالا می‌برد.
وی ادامه داد: در دو سال اخیر، بنزین عملاً ارزان‌ترین کالای اقتصاد ایران بوده و این اختلاف شدید مصرف را از الگوی منطقی خارج کرده و قاچاق را چند برابر کرده است. قیمت بنزین در کشورهای همسایه ۱۲ تا ۴۷ برابر ایران است و همین اختلاف، قاچاق گسترده را طبیعی کرده است.
وی درباره سیاست جدید دولت، سلیمانی گفت: تمرکز بر نزدیک‌کردن تدریجی قیمت به هزینه تولید است؛ بدون شوک ناگهانی و با هدف کنترل مصرف و کاهش قاچاق. تجربه گذشته نشان داد که اصلاح قیمت بدون حمایت می‌تواند تورم ایجاد کند. برای همین در طرح فعلی بخشی از منابع حاصل باید به پالایشگاه‌ها، جایگاه‌داران و شبکه توزیع برگردد تا کیفیت عرضه افت نکند و امکان سرمایه‌گذاری حفظ شود.
الگوی ثبات مصنوعی و جهش ناگهانی بنزین دیگر قابل دوام نیست و تنها افزایش آرام و پلکانی می‌تواند مصرف، قاچاق و فشار بودجه را مهار کند
وی همچنین به حذف سهمیه خودروهای دولتی و لوکس اشاره کرد و توضیح داد: این اقدام حدود ۲۰ میلیون لیتر بنزین در روز آزاد می‌کند. با قیمت فعلی، درآمد روزانه آن ۴۰ میلیارد تومان و ماهانه ۱۲۰۰ میلیارد تومان است. اگر این منابع درست تخصیص یابد، بخشی از فشار تورمی دهک‌های پایین جبران می‌شود.
واقعی سازی تدریجی
سلیمانی بخش مهم دیگری از اصلاح را «آزادسازی کنترل‌شده بنزین سوپر و تعیین قیمت شناور بر اساس نرخ خرید دولت از پالایشگاه‌ها» عنوان کرد که به گفته او «به واقعی‌سازی تدریجی کمک می‌کند».
وی افزود: افزایش تدریجی قیمت بنزین در شرایط فعلی به‌خودی‌خود به معنای فشار بر مردم نیست. مسئله این است که اگر امروز اصلاح تدریجی انجام نشود، فردا مجبور به سوی گزینه‌های پرهزینه‌تری مثل آزادسازی کامل قیمت‌ها می‌رویم که هم تورم سنگین دارد و هم فشار شدید بر مردم.
او تأکید کرد: راه منطقی، افزایش آرام و پلکانی است تا مصرف تحت کنترل باقی بماند و کشور با بحران کمبود یا هزینه‌های سنگین‌تر مواجه نشود.
سلیمانی در پایان با اشاره به مزیت مدل پلکانی گفت: اصلاح قیمت برای مصرف پایین می‌تواند محدود باشد و عمده تغییرات روی مصرف‌های بالا اعمال شود. این یعنی اغلب خانوارها فشار سنگینی احساس نمی‌کنند، اما اصلاح قیمت هم انجام می‌شود. این رویکرد با اقتصاد ایران سازگارتر و از نظر اجتماعی قابل‌پذیرش‌تر است و اجازه می‌دهد کشور قدم‌به‌قدم به سمت تعادل اقتصادی حرکت کند.
