چالش های توسعه پایدار در اقتصاد دیجیتال

مهرین نظری

سند چشم‌انداز ۲۰ ساله جمهوری اسلامی ایران و برنامه‌های پنج‌ساله توسعه‌ای کشور از جمله مهم‌ترین اسناد بالادستی هستند که بر توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) تمرکز دارند.

هدف اصلی این برنامه‌ها، گسترش و نوسازی زیرساخت‌های دیجیتال، دسترسی فراگیر به اینترنت و رشد اقتصاد دیجیتال است. در برنامه‌های توسعه، تأکید زیادی بر افزایش پهنای باند اینترنت، توسعه شبکه‌های فیبر نوری، و گسترش خدمات دولت الکترونیک و تجارت الکترونیک وجود دارد.

قانون جرایم رایانه‌ای

قانون جرایم رایانه‌ای که در سال ۱۳۸۸ به تصویب رسید، یکی از اولین قوانین جامع در حوزه فناوری اطلاعات در ایران است. این قانون به منظور مقابله با جرایم سایبری نظیر نفوذ به سیستم‌های رایانه‌ای، سرقت اطلاعات، و انتشار محتواهای غیرمجاز تدوین شده است. این قانون همچنین به ارائه تعاریف دقیق از جرایم رایانه‌ای و تعیین مجازات‌های مشخص برای افراد متخلف می‌پردازد.

سیاست‌های حمایت از تولید داخل

دولت ایران در سال‌های اخیر سیاست‌هایی را به منظور حمایت از تولید داخلی در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات اجرا کرده است. این سیاست‌ها شامل ایجاد محدودیت‌هایی برای واردات محصولات و خدمات آی‌تی خارجی و ایجاد مشوق‌هایی برای تولیدکنندگان داخلی است. به عنوان مثال، در حوزه تجهیزات شبکه و مراکز داده، حمایت‌های مالی و قانونی از شرکت‌های داخلی برای تولید سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای بومی انجام می‌شود. هدف اصلی این سیاست‌ها کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی و افزایش خودکفایی در این حوزه است.

وضعیت آی‌تی و زیرساخت در ایران نشان‌دهنده پیشرفت‌های چشمگیری در برخی زمینه‌ها و چالش‌های اساسی در برخی دیگر است، برای تحقق اهداف بلندمدت در این حوزه نیاز به همکاری بین دولت، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها وجود دارد

حمایت از استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوآورانه

در سال‌های اخیر، سیاست‌های مختلفی برای حمایت از استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای فناورانه در ایران تصویب شده است. این سیاست‌ها شامل ارائه تسهیلات مالی، حمایت از تحقیقات و توسعه (R&D)، و ایجاد فضای مناسب برای رشد کسب‌وکارهای دیجیتال است. علاوه بر این، با ایجاد پارک‌های فناوری و مناطق ویژه اقتصادی برای استارتاپ‌ها، فضای مناسبی برای رشد این شرکت‌ها فراهم شده است. این اقدامات نقش مهمی در توسعه اقتصاد دیجیتال و ایجاد فرصت‌های شغلی در حوزه فناوری اطلاعات داشته است.

فیلترینگ و کنترل محتوا

یکی از جنبه‌های مهم سیاست‌های فناوری اطلاعات در ایران، مسئله فیلترینگ و کنترل محتوا است. دولت ایران برای حفظ قوانین و مقررات مربوط به محتوای اینترنتی، سیستم‌های فیلترینگ و نظارت بر شبکه را به کار گرفته است. بسیاری از وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی به دلایل مختلف فیلتر شده‌اند. این سیاست‌ها اگرچه برای حفظ امنیت سایبری و محتوای جامعه در نظر گرفته شده‌اند، اما از سوی دیگر برخی به عنوان عاملی برای محدود کردن دسترسی به اطلاعات و کاهش نوآوری در نظر گرفته می‌شود به عنوان مثال وجود بیش از ۹۵۰ هزار کسب و کار فعال در بستر اینستاگرام  نشان دهنده نبود یک برنامه ریزی صحیح  از سوی سیاستگذاران و عملا پاک کردن صورت مسئله به جای حل مساله بوده است.

شبکه ملی اطلاعات

یکی از مهم‌ترین پروژه‌های فناوری اطلاعات در ایران، پروژه «شبکه ملی اطلاعات» است. این شبکه به منظور ایجاد یک زیرساخت ارتباطی داخلی امن و مستقل طراحی شده است که از اینترنت جهانی مجزا باشد. هدف از این پروژه، کاهش وابستگی به زیرساخت‌های خارجی، افزایش امنیت سایبری، و ارتقای دسترسی به خدمات دیجیتال داخلی است. دولت این پروژه را به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی خود در حوزه آی‌تی و ارتباطات معرفی کرده است و برنامه‌هایی برای توسعه آن در حال اجرا است.

حمایت از حقوق کاربران

سیاست‌ها و قوانین مربوط به حقوق کاربران در ایران نیز در حال تدوین و اجرای بیشتری هستند. قانون‌گذاری در زمینه حریم خصوصی، امنیت اطلاعات و حقوق مصرف‌کنندگان در فضای دیجیتال از موضوعات مهمی است که در سال‌های اخیر به آن توجه شده است. تلاش‌هایی برای حفاظت از داده‌های کاربران و جلوگیری از سواستفاده‌های احتمالی انجام شده است. با این حال، هنوز چالش‌هایی در زمینه اجرای موثر این قوانین وجود دارد و نیاز به سیاست‌های جامع‌تر و نظارت دقیق‌تر احساس می‌شود.

موانع تحریم‌ها و تعاملات بین‌المللی

تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران تأثیرات زیادی بر بخش فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های آی‌تی کشور داشته است. این تحریم‌ها دسترسی ایران به برخی از فناوری‌های روز دنیا و همکاری با شرکت‌های بزرگ بین‌المللی را محدود کرده‌اند. بسیاری از سرویس‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری به دلیل تحریم‌ها در دسترس کاربران ایرانی نیستند. این موضوع باعث شده که توسعه زیرساخت‌های آی‌تی با چالش‌های جدی مواجه شود و نیاز به راه‌حل‌های بومی و توسعه فناوری‌های داخلی بیشتر احساس شود.

روند رشد و توسعه زیرساخت‌های اینترنت

ایران در سال‌های اخیر شاهد رشد چشمگیری در زیرساخت‌های اینترنتی بوده است. گسترش شبکه‌های فیبر نوری و افزایش دسترسی به اینترنت پرسرعت، تأثیر مثبتی بر کسب‌وکارها و زندگی روزمره مردم داشته است. این روند به ویژه با شیوع ویروس کرونا و افزایش نیاز به کار از راه دور و آموزش آنلاین شتاب بیشتری گرفت. با این حال، هنوز مشکلاتی نظیر نابرابری در دسترسی به اینترنت و کیفیت خدمات در مناطق مختلف کشور وجود دارد که نیاز به توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر دارد.

چالش‌های نیروی انسانی

یکی از چالش‌های اساسی در حوزه آی‌تی در ایران، کمبود نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده است. با وجود رشد قابل توجه در تعداد فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با فناوری اطلاعات، همچنان بسیاری از شرکت‌ها با مشکل جذب و حفظ نیروی متخصص مواجه‌اند. این مشکل می‌تواند به دلیل عدم تناسب بین آموزش‌های دانشگاهی و نیازهای بازار کار باشد. بنابراین، ایجاد برنامه‌های آموزشی و کارآموزی مرتبط با صنعت و همکاری دانشگاه‌ها با شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات ضروری است.

فیلترینگ اگرچه برای حفظ امنیت سایبری و محتوای جامعه در نظر گرفته شده‌اند، اما از سوی دیگربرخی به عنوان عاملی برای محدود کردن دسترسی به اطلاعات و کاهش نوآوری در نظر گرفته می‌شود به عنوان مثال وجود بیش از ۹۵۰ هزار کسب و کار فعال در بستر اینستاگرام  نشان دهنده نبود یک برنامه ریزی صحیح  از سوی سیاستگذاران و عملا پاک کردن صورت مساله به جای حل مساله بوده است

فرصت‌های رشد در بازار فناوری اطلاعات

بازار فناوری اطلاعات در ایران به رغم چالش‌ها، فرصت‌های بسیاری برای رشد و توسعه دارد. با افزایش تمایل به دیجیتالی شدن کسب‌وکارها و خدمات دولتی، نیاز به راه‌حل‌های فناوری اطلاعات بیشتر احساس می‌شود. این امر به ویژه در حوزه‌های مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، و تحلیل داده‌های کلان (Big Data) قابل مشاهده است. شرکت‌های نوپا (استارتاپ‌ها) نیز در این راستا با ارائه خدمات و محصولات جدید به بازار وارد شده و توانسته‌اند توجه سرمایه‌گذاران را جلب کنند.

توسعه دولت الکترونیک

توسعه دولت الکترونیک یکی از اولویت‌های اصلی دولت ایران است. ایجاد و توسعه خدمات آنلاین برای شهروندان، کاهش بوروکراسی، و افزایش شفافیت در فرآیندهای دولتی از جمله اهداف این برنامه است. با وجود تلاش‌های انجام شده، هنوز در بسیاری از زمینه‌ها، زیرساخت‌های لازم برای ارائه خدمات آنلاین به‌طور کامل فراهم نشده است و نیاز به بهبود مستمر در این زمینه احساس می‌شود.

چالش‌های امنیت سایبری

امنیت سایبری یکی از مسائل مهم در حوزه فناوری اطلاعات در ایران است. با گسترش استفاده از فناوری و اینترنت، تهدیدات سایبری نیز افزایش یافته‌اند. دولت و نهادهای مربوطه به منظور حفاظت از داده‌ها و اطلاعات کاربران، اقداماتی را انجام داده‌اند، اما هنوز چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد. برگزاری دوره‌های آموزشی و افزایش آگاهی عمومی در مورد امنیت سایبری، می‌تواند به کاهش خطرات سایبری کمک کند.

وضعیت آی‌تی و زیرساخت در ایران نشان‌دهنده پیشرفت‌های چشمگیری در برخی زمینه‌ها و چالش‌های اساسی در برخی دیگر است. برای تحقق اهداف بلندمدت در حوزه فناوری اطلاعات و بهبود زیرساخت‌ها، نیاز به همکاری بین دولت، بخش خصوصی و دانشگاه‌ها وجود دارد. با توجه به پتانسیل‌های موجود، می‌توان با اتخاذ سیاست‌های مناسب و سرمایه‌گذاری در آموزش و توسعه نیروی انسانی، به رشد پایدار و متوازن در این حوزه دست یافت.