کاخ اردشیر بابکان ، نمادی باشکوه از دوران ساسانی

کاخ اردشیر بابکان، یکی از آثار باستانی برجای‌مانده از دوران حکومت ساسانیان است که از نظر معماری و نوع ساختار آن، به عنوان یکی از آثار ارزشمند ایران باستان به شمار می‌رود. این کاخ که در استان فارس، سه کیلومتری شهرستان فیروزآباد قرارا گرفته است، مهم‌ترین اثر تاریخی فیروزآباد است. کاخ اردشیر در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید و به تازگی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.

برخی از پژوهشگران معتقدند که هر بنای مهمی که در کنار آب ساخته می‌شده، محلی برای پرستش آناهیتا (الهه آب) بوده است. بنابراین، این بنا کاخ نبوده، بلکه کاربری آن آتشکده است. با این حال بعضی اسناد به دست آمده نیز، احتمال کاخ بودن بنا را تایید می‌کنند. استاد پیرنیا، یکی از باستان‌شناسان معروف کشور، گفته است که بسیاری از باستان‌شناسان غربی در تلاش هستند تا این آتشکده را یک کاخ معرفی کنند، در حالی که از نظر من این بنا، مشخصه‌ها و فضاهای مورد نیاز یک کاخ را در خود ندارد. همچنین ممکن است قرارگرفتن این کاخ در کنار چشمه « قمپ آتشکده » علت این باشد که کاخ اردشیر بابکان را آتشکده فیروزآباد نامیده‌اند. آتشکده فیروزآباد بزرگترین آتشکده فارس است و درنوشته‌های گذشتگان بعنوان آتشکده اعظم شناخته می‌شود. عده‌ای از باستان‌شناسان این بنا را هم‌پای تخت جمشید می‌دانند، زیرا که تختگاه ومحل اقامت رسمی اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسله ساسانی) بوده است.

فیروزآباد، که در قدیم به آن شهر گور می‌گفتند، شهری بزرگ با حصاری عظیمی بوده که نسبت به زمین‌های اطرافش در گودی قرار داشته است. زمانی که اسکندر به سرزمین پارس حمله کرد، به دلیل اینکه نتوانست به حصار شهر رخنه کند، مسیر آب رودخانه‌ای که از کوه جاری بود را به سمت شهر تغییر داد و این شهر را به یک دریاچه تبدیل کرد. این دریاچه قرن‌ها باقی بود تا این که اردشیر، با تمهیداتی، آب دریاچه را تخلیه کرد و شهر جدیدی به جای شهر گور بنا نهاد. از آن پس، این شهر را « اردشیر خوره » نامیدند. « اردشیر خوره »دوباره در زمان حمله اعراب به ایران ویران شد. پس از تسلط عضدالدوله دیلمی بر اعراب، حاکم این شهر، به آبادانی شهرهمت گماشت و از آن به بعد این شهر فیروزآباد خوانده شد. کاخ اردشیر بابکان، قدمتی هزار و ۸۰۰ ساله دارد و در سال ۲۲۴ میلادی، به دست اردشیر بابکان ساخته شد. این کاخ یکی ازمهم‌ترین بناهای ساخته شده در آن دوران در جهان است.

این عمارت با زیربنایی نزدیک به ۱۰۴ در ۵۵ متر طراحی شده است. ساختمان این بنا، از سه قسمت تشکیل شده است که عبارتند از: یک ایوان مرتفع، سه تالار تو در توی گنبددار و حیاطی با دو ایوان و تالارهایی درکنار آن. ایوان اصلی از راه پلکانی به برکه نزدیک کاخ متصل بوده است. یکی ازنکات زیبا و حیرت‌انگیز درمعماری این عمارت، به‌کارگیری مصالح لاشه سنگ و گچ است که درزمان خود بسیار مهم و باشکوه بوده است. این کاخ نخستین بنای دوره ساسانی است که برای آن ایوان و گنبد درنظر گرفته‌اند.

استفاده از سنگ‌های نیمه‌تراش میخکی درساخت قسمت‌های مختلف کاخ، نمونه‌ای از سبک وسیاق استادان ایرانی دوران ساسانیان به حساب می‌آید. تزئینات گچ‌بری بسیار زیبا و چشم‌نواز این عمارت نمونه‌ای از به‌کارگیری فنون و مهارت‌های ناب ایرانی است، که هر بیننده را به تحسین وامی‌دارد. استحکام این تزئینات به قدری است که همچنان پس از گذشت هزار و ۸۰۰ سال، هنوز قسمت‌هایی از آن، به خصوص دربالای دیوارهای درونی‌ باقی مانده است.

در بخش بالای اینوانچه‌ها و همچنین درگاه‌ها، گیلوئی‌هایی به سبک درگاه‌های مجموعه‌ تخت جمشید تعبیه شده است. دربخش شرقی کاخ اردشیر بابکان ، چهار عمارت گنبدی‌شکل با اجرای فیل‌پوش نظیر عمارت‌هایی که در قلعه اردشیر است قابل مشاهده است. سقف گنبدها در دایره‌ای به قطر یک متر باز است.

از بیرون بر دیواره‌های بخش شمالی، چشمه‌ای جوشان دیده می‌شود که استخری طبیعی جلوی این چشمه پدیدار شده‌است. ورودی از کنار دیوار شرقی کاخ می‌گذرد که از دلایل آبادانی شهر گور و کاخ ساسانی به شمار می‌رود. در خارج از کاخ، در فاصله‌ای نه چندان دو، به آتشدانی خواهیم رسید که به نظر می‌رسد برای انجام مراسم مذهبی درست شده است. از دید بسیاری ازمردم آن عهد، وجود چهار عنصر آب، آتش، خاک و باد ازمزایای بی‌نظیر این مکان بوده است.

استفاده از سنگ‌های میخکی در پایه‌ی بنا، ایوان‌ها و راهروها را می‌توان مزیتی بر کاخ سروستان دانست. دیوارهای بیرونی کاخ، ستون‌هایی دارند که به طاق متصل است، این دیوارها پنجره ندارند و معماران، آن‌ها را مانند دیوار قلعه و دژی مستحکم، ساخته‌اند.

عناصر بنیادین معماری کاخ اردشیر بابکان سال‌ها بعد، درایران، درقالب معماری اسلامی به حیات خود ادامه داد. نقشه اصلی کاخ الهام گرفته از معماری دوره هخامنشیان است. کاخ دارای دو مجموعه معماری اداری و مسکونی است که جداگانه اما وابسته به هم است. کاخ اداری به سبک اشکانیان به ایوانی باز و بزرگ ختم می‌شود، اما سرسرای چهارگوش گنبددار که طاق‌بندهای سه‌کنج آن را می‌پوشاند، نوآوری اصلی معماران ساسانی است. این سرسرا، اتاق پذیرایی اصلی، تالار بار و تختگاه پادشاه بوده است.

برای پنهان کردن حالت خام و خشن ساختمان، درون و بیرون عمارت با گچ اندود پوشانده شده است. از تزئینات داخلی کاخ، چیز زیادی باقی نمانده‌است. به نظر می‌رسد که ستون‌های پیکره‌مانند و گچ‌بری‌های ظریف قرنیزها نیز به تقلید از قرنیزهای سنگی تخت جمشید طراحی شده است. از ویژگی‌های دیگر معماری حیرت‌انگیز این بنا، خیشخان (بادگیر) در دیوارهای آن به منظور جریان یافتن هوا در تالارها و اتاق‌ها است.

برای اینکه از همه جاذبه‌های گردشگری استان فارس دیدن کنید، شاید هفته‌ها وقت گذاشتن هم کم باشد. اگر از شیراز به سمت فیروزآباد حرکت می‌کنید، پیشنهاد می‌کنیم اول از قلعه دختر که در نزدیکی کاخ است دیدن کنید. امامزاده جعفر (بنایی متعلق به دوران ایلخانیان)، قلعه‌ی حسن‌آباد، نقارخانه و آتشکده جاذبه‌های دیگر نزدیک به این کاخ هستند.

استان فارس به عطر بهارنارنج‌هایش شناخته می‌شود و بهار، شاید بهترین فصل سفر به این استان باشد. تابستان‌ها هم هوا شاید برای بازدید از یک بنای تاریخی در این منطقه بیش از حد گرم باشد. با این حال در تمام ایام سال، همه روزه از ساعت ۸ صبح تا ۶ بعد از ظهرامکان دیدن کاخ اردشیر بابکان وجود دارد. اگر در فصل مناسبی به فیروزآباد بروید و خوش‌شانس باشید، ممکن است در مسیر به چادرهای ایل قشقایی بر بخورید. در این صورت می‌توانید چند ساعتی را در کنار عشایر قشقایی بگذرانید و با آداب رسوم زیبایشان، بیشتر آشنا شوید. از آداب و رسوم جالب قشقایی‌ها که ساکن این منطقه هستند، رقص چوبی (گروهی) زنان و مردان قشقائی است که درجشن‌ها انجام می‌شود. چوب‌بازی یا رقص « دَرْمَرو » نیزاز رقص‌های زیبا و جالب آن‌هاست که مردان دو تا دو تا و به نوبت با آهنگ ساز و دهل، و با چوب‌های کوتاه و بلندی که در دست دارند، با یکدیگر می‌رقصند و مبارزه می‌کنند.

اگر قصد اقامت دارید، هتل جهانگردی فیروز آباد در بهترین نقطه شهر زیبای فیروزآباد، گزینه خوبی است. در اطراف این منطقه اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی درجه یکی هم وجود دارد که می‌تواند حال و هوای لذت‌بخش زندگی‌، مانند عشایر یا روستانشینان استان را، به نحو احسن به شما منتقل کند.

اگر هم می‌خواهید پس از دیدنِ کاخ اردشیر بابکان برای عزیزانتان سوغات بخرید، بهترین گزینه صنایع دستی فیروزآباد است. جاجیم، قالی، گلیم، گبه، چنته‌بافی، خورجین‌بافی، شیشه درمه و وارونه‌چینی از صنایع دستی این شهراست که حتما مورد توجه شما قرار می‌گیرد. حلوا ارده، روغن حیوانی و ارده نیز از دیگر سوغات فیروز آباد است.

دیدنِ یکی از مهم‌ترین بناهای دوران ساسانی، برای همه ما ایرانی‌ها می‌تواند تجربه‌ای ناب و آموزنده باشد. برای این بازدید، حتما بیش از یک ساعت زمان بگذارید و وسایل لازم ضروری را به همراه داشته باشید؛ چرا که در اطراف کاخ، امکانات رفاهی زیادی وجود ندارد. نکته دیگر اینکه، این تجربه را با به‌کارگیری همه جانبه آداب گردشگری مسئولانه زیباتر کنیم. مراقب باشیم تا رفتار ما آسیبی به این بنای تاریخی و محیط پیرامونش وارد نکند.

شما تا به حال به استان فارس و شهرستان فیروزآباد سفر کرده‌اید؟ آیا کاخ اردشیر بابکان را دیده‌اید؟ به نظر شما برای لذت بردن بیشتر از این تجربه باید چه تمهیداتی اندیشیده شود؟ خاطرات و تجربیات خود درباره این مکان دیدنی را با مخاطبان سفرزون به اشتراک بگذارید.