فاطمه دانایی؛ دانشجوی دکترای جامعه شناسی
یزد، شهری کهن و پر از آداب و رسوم دیرینه، همواره به عنوان نمادی از پیوند عمیق میان دین و زندگی اجتماعی شناخته شده است.
در این شهر کویری، کسب‌وکار و تجارت نه تنها یک فعالیت اقتصادی، بلکه جلوه‌ای از دیانت و اخلاق اسلامی است که ریشه در آموزه‌های امام جعفر صادق (ع) دارد و در دل فرهنگ مردمی این خطه جاری است. یکی از وجوه بارز فرهنگ اقتصادی در یزد، اهمیت ویژه‌ای است که مردم به حلال بودن درآمد خود می‌دهند. بر اساس آموزه‌های امام صادق (ع)، کسب روزی حلال و پرهیز از لقمه حرام نه تنها یک واجب شرعی، بلکه شرطی برای برکت و سلامت روح و جسم است. این باور در میان یزدی‌ها به حدی ریشه‌دار است که بسیاری از مشکلات خانوادگی و اجتماعی را به لقمه‌های شبهه‌آلود و درآمدهای نامشروع نسبت می‌دهند. روایت‌ها و حکایات محلی نیز بر این نکته تأکید دارند که لقمه حرام، سبب انحراف و گناه می‌شود و این موضوع در فرهنگ یزد به صورت یک قاعده غیررسمی پذیرفته شده است.
از سوی دیگر، در جامعه یزد، نماز و دین‌داری به‌ویژه در میان تجار و کسبه بازار جایگاه ویژه‌ای دارد. طبق گفته‌ها، بازاریان یزد همواره حتی در شلوغ‌ترین ساعات کاری، برای اقامه نماز جماعت حاضر می‌شدند و این پیوند میان تجارت و عبادت، سبب شده تا بازارهای یزد به نمادی از زندگی اجتماعی توأم با دیانت تبدیل شوند. مثلاً در مسجد ریگ، سنت «اذان آقا» وجود دارد که نزدیک به یک قرن است با هدف تسهیل نماز جماعت برای کسبه برقرار شده و نمادی از اهتمام مردم یزد به دین در فضای کسب‌وکار است.
از نظر اجتماعی، مردم یزد همواره به قرض‌الحسنه و پرهیز از رباخواری توجه خاص داشته‌اند. قرض دادن در یزد عملی پسندیده بوده که به تقویت روابط انسانی و اجتماعی کمک کرده است، در حالی که ربا و نزول‌خواری به شدت مذموم بوده و افرادی که به این کار مشهور می‌شدند، از نظر اجتماعی طرد می‌شدند. این امر باعث شده تا فرهنگ قرض‌الحسنه و کمک به یکدیگر در میان مردم یزد عمق یابد و به عنوان یک اصل اخلاقی پذیرفته شود.
یکی دیگر از آموزه‌های مهم که امام صادق (ع) بر آن تأکید داشت، پس‌انداز و دوراندیشی مالی است. مردم یزد نیز با این نگرش زندگی کرده‌اند؛ داشتن پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در زمین و ملک، همواره نشانه تدبیر و مسئولیت‌پذیری در برابر آینده بوده است. فردی که ملک خود را می‌فروخت بدون خرید ملک جدید، اعتبار اقتصادی و اجتماعی خود را از دست می‌داد. این نشان‌دهنده فرهنگ پایدار و با ثبات اقتصادی است که ریشه در آموزه‌های دینی و تجربه تاریخی دارد.
وقف نیز از دیگر سنت‌های پررونق در یزد است که به خدمت به جامعه و تقویت امور خیرخواهانه می‌انجامد. تعداد قابل توجه موقوفات در یزد که شامل مساجد، حسینیه‌ها، قنوات و باغات است، نمایانگر توجه ویژه مردم به رضایت خداوند و خدمت به همنوعان است. این سنت پسندیده اقتصادی که در آموزه‌های امام صادق (ع) نیز تأکید شده، به یکی از ارکان زندگی اجتماعی در یزد تبدیل شده است.
در نهایت، اخلاق در تجارت و صداقت در معاملات نیز به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ کسب‌وکار در یزد شناخته می‌شود. بازاریان یزد همواره به انصاف، راست‌گویی، و پرهیز از حیله و دورویی پایبند بوده‌اند. آدابی مانند چاق‌تر دادن جنس، امانت‌داری در فروش، و احترام به حقوق مشتری، بخشی از رفتارهای مرسوم در بازارهای یزد است که همگی برگرفته از آموزه‌های امام صادق (ع) و روح دیانت در زندگی روزمره‌اند.
نتیجه‌گیری:
فرهنگ اقتصادی یزد با آموزه‌های امام جعفر صادق (ع) پیوندی ناگسستنی دارد؛ فرهنگ اقتصادی که در آن کسب‌وکار فراتر از یک معامله صرف اقتصادی است و پیوندی محکم با ایمان، اخلاق و مسئولیت اجتماعی دارد. مردمی که به خداشناسی و دیانت شناخته شده‌اند، در عمل نیز نشان داده‌اند که حلال بودن درآمد، صداقت در معاملات، قرض‌الحسنه، وقف و پایبندی به نماز جماعت از ارکان اصلی زندگی اجتماعی و اقتصادی‌شان است. این فرهنگ بومی، نمونه‌ای روشن از ترکیب دین و زندگی در یک جامعه است که می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای جوامع دیگر باشد.
