ذرت به مثابه کالایی ترین محصول کشاورزی جهان (بخش نخست)

حسین شیرزاد/ تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

سیستم‌های کشاورزی-غذایی ذاتاً پیچیده هستند و در این میان ذرت نقش متنوعی در زمینه تحول سیستم کشاورزی-غذایی از نیمه قرن بیستم بازی نموده است. ذرت پربازده ترین محصول غذایی و صنعتی جهان است که در بیش از ۱۶۰ کشور و در هر قاره به جز قطب جنوب کشت می شود.

تولید ذرت در مرکز امنیت غذایی جهانی و یکی از مهمترین محصولات غلات در رژیم غذایی انسان و حیوان در سراسر جهان قرار دارد. گسترش ذرت در تحقیقات باستان شناسی، تاریخی و ژنتیکی مستند شده است. ذرت در مکزیک مقدس است.

ریشه‌های آن را می‌توان در داستان‌های خلقت “آزتک‌ها و مایاها” جست‌وجو کرد. سفر “کریستف کلمب” در سال ۱۴۹۲ باعث تبادل بی سابقه ای بین دنیای قدیم و جدید شدکه به اصطلاح “مبادله کلمبیایی” نامیده شده و منجر به جابجایی مردم و محصولات در سراسر اقیانوس اطلس شد.

اولین محموله ذرت در سال ۱۴۹۳ زمانی که “کلمب” از دریای کارائیب به اسپانیا بازگشت؛ از اقیانوس اطلس عبور کرد. این ذرت در دشت های گرمسیری در امتداد مسیرهای تجاری عربی در سراسر آفریقای شمالی و متعاقباً به شرق آفریقا و شبه قاره هند گسترش یافت. ذرت برای اولین بار در قرن هفدهم وارد سواحل آفریقا شد.

در ابتدا توسط پرتغالی ها برای تامین قلعه های تجاری خود معرفی شد، اما این محصول به دلیل بازده انرژی بالا، نیاز به نیروی کار کم و فصل رشد کوتاه آن به سرعت توسط کشاورزان آفریقایی پذیرفته شد وکشت به سرعت گسترش یافت. شواهد تاریخی موجود نشان می دهد که ذرت تا اوایل دهه ۱۷۰۰ در بسیاری از قاره آفریقا رشد کرده است.

معرفی ذرت باعث افزایش تراکم جمعیت و صادرات برده در آفریقا شد و عرضه برده را در طول تجارت برده افزایش داد. رابطه صمیمی انسان و ذرت موضوعی تکراری در فرهنگ های آمریکای لاتین است. در اساطیر “مایاها پوپل ووه”، ذرت « ماده ای است که هم انسان ها از آن تشکیل شده اند و هم ماده ای است که برای آن شکل های متنوعی برای تغذیه ماسا [خمیر] و تورتیلا ترسیم شده»؛ رمان مردان ذرت نوشته “میگل آنجل آستوریاس”؛ نویسنده گواتمالایی برنده جایزه نوبل تعبیری سورئال و قرن بیستمی با همین موضوع است.

تخمین زده می شود که یک سوم مزارع جهان در سال ۲۰۲۲ (معادل ۲۱۶ میلیون مزرعه) ذرت کشت می کردند؛ نظام بهره برداری خرد و متوسط و مزارع کوچک (کمتر از ۲ هکتار) حدود (۸۴درصد) در بین مزارع ذرت، وجه غالب دارند. بدین معنا که بهره برداران ذرت کار؛ شامل خرده مالکانی با محدودیت منابع در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی اند که بسیاری از آنها اغلب برای امنیت غذایی و معیشت خود به ذرت وابسته هستند. این خرده‌مالک‌ها از اکولوژی‌های کشاورزی متنوعی استفاده می‌کنند، از مناطق دیم مستعد خشکسالی در بخش‌های وسیعی از آفریقا گرفته تا ارتفاعات معتدل آمریکای لاتین تا آبیاری خارج از فصل ذرت در دشت‌های هند و گنگ در جنوب آسیا؛

محققان انتقادی که اقتصاد سیاسی سیستم جهانی شده کشاورزی-غذایی صنعتی را تجزیه و تحلیل می کنند، اغلب بر تجارت کشاورزی چندملیتی، جریان سرمایه و تغییر الگوهای کشت تمرکز می کنند آنان معتقدند که ذرت یک کالای جهانی مهم است که با تجارت فراملیتی کشاورزی در هم تنیده شده و نقش کلیدی و فزاینده ای در سیستم های جهانی کشاورزی-غذایی از جمله مصرف مستقیم غذا و مسیرهای “مصرف غیرمستقیم” خوراک برای غذاهای دام و طیور ایفا می کند.

از ذرت همراه با گندم و برنج به عنوان یکی از سه “گیاه تمدن ساز” یاد میشود. تنوع محصولات و مصارف ذرت پیامدهایی برای کالایی شدن و تجارت وسیع آن درسیستم های تولید گوشت-محور داشته، بطوریکه روند مصرف جهانی ذرت ، ذرت (دانه خشک) عمدتاً به عنوان خوراک (۵۶ درصد تولید)، یک پنجم برای مصارف غیرغذایی و ۱۳ درصد برای غذا استفاده می شود. از سویی ذرت یکی از مهمترین منابع غذایی بشری است مصرف غذایی دانه ذرت ۵ درصد از کل کالری و پروتئین های رژیم غذایی انسان در سطح جهان را تشکیل می دهد.

دانه ذرت (مصرف مستقیم، فرآوری شده یا فرآوری نشده) بعد از برنج و گندم سومین غله پرمصرف غذای انسان است. به نحوی که در سال ۲۰۲۳ سرانه مصرف جهانی غذای انسان از ذرت بیش از ۱۸.۵ کیلوگرم است. طرفه اینکه طی پنج دهه گذشته سرانه مصرف غذای ذرت در سطح جهانی افزایش ثابتی را نشان داده و از ۱۱ کیلوگرم به ۱۸.۸ کیلوگرم رسیده است. ناگفته نماند؛ محصولات غذایی متنوع مبتنی بر ذرت از نظر ارزش غذایی متفاوت هستند و این بستگی به روش های فرآوری دارد.

جغرافیای تولید ذرت

تولید جهانی ذرت به طور متوسط سالانه ۱۱۲۷ میلیون تن است. تولید جهانی ذرت در دهه های گذشته به دلیل افزایش تقاضا و ترکیبی از افزایش عملکرد و افزایش سطح اراضی زیر کشت افزایش یافته است. این گیاه را می توان در طیف وسیعی از توان اکولوژیک کشاورزی، از جمله دماها، ارتفاعات و عرض های جغرافیایی مختلف، انواع زمین و خاک – هرچند با عملکرد کاملاً متفاوت در هکتار، کشت کرد.

محیط های کشاورزی-اکولوژیکی متنوعی که در آن ذرت کشت می شود (به عنوان مثال از مرطوب به خشک؛ از ارتفاع کم تا متوسط به ارتفاعات زیاد) منجر به تمایز مگا محیط های مختلف ذرت دیم شده است که بر اساس حداکثر دما و بارندگی فصل رشد تعریف میشوند. جغرافیای تولید کشت ذرت هم اقتصادهای نوظهور و هم کشورهای توسعه یافته را در بر می گیرد و کشت آن در بین ۱۶۵ کشور در سراسر قاره آمریکا، آسیا، اروپا و آفریقا توزیع شده است منطقه جهانی ذرت عمدتاً در قاره آمریکا و آسیا قرار دارد، هر کدام بیش از یک سوم، آفریقا با یک پنجم و اروپا با یک دهم قرار دارند. یک سوم مساحت جهانی ذرت در کشورهای با درآمد پایین و متوسط قرار دارد، البته آنها فقط ۱۵ درصد در تولید جهانی ذرت سهم دارند.

بیشتر آفریقایی‌ها ذرت (ذرت) را غذای اصلی خود می‌دانند، اما تعداد کمی از آن‌ها می‌دانند که سابقه برده‌داری، استعمار، مدرنیزاسیون و جهانی شدن دارد. ایالات متحده آمریکا (۳۶۱ میلیون تن در سال) و چین (۲۵۹ میلیون تن در سال) بر تولید ذرت غالب هستند و با هم بیش از نیمی از تولید جهانی ذرت( (۵۴.۵٪، را تولید می کنند. اصولا، در سطح جهان هشت کشور – ایالات متحده آمریکا، چین، برزیل، آرژانتین، اوکراین، اندونزی، هند و مکزیک – هر کدام بیش از ۲۵ میلیون تن در سال تولید می کنند و مجموعا ۸۸۱ میلیون تن یا سه چهارم از تولید جهانی ذرت ( (۷۷.۴ درصد را تشکیل می دهند. بزرگترین تولید کننده ذرت آمریکای شمالی و پس از آن آسیا به ویژه شرق آسیا است.

قاره آمریکا نیمی از تولید جهانی ذرت و پس از آن یک سوم در آسیا (۳۲٪) و بقیه عمدتا توسط اروپا (۱۱٪) و آفریقا (۷.۴٪ ) تولید میشود. منطقه کشت ذرت در قاره آمریکا بین آمریکای شمالی (عمدتا ایالات متحده آمریکا) و آمریکای مرکزی و جنوبی تقسیم شده است. حدود دو سوم مساحت ذرت آسیا در شرق آسیا است (عمدتاً چین با ذرت معتدل، در مقایسه با ذرت عمدتاً گرمسیری در آسیای جنوبی و جنوب شرقی). شتاب گسترش جهانی ذرت که از سال ۲۰۰۳ شروع شد.

این شتاب با افزایش سطح زیر کشت ذرت به ویژه در اوکراین، آرژانتین، چین و اندونزی همراه است. ایالات متحده و چین برای مدت طولانی بر تولید ذرت تسلط داشتند. چنانکه در اوایل دهه ۱۹۶۰، آنها با هم سهم مشابهی از تولید را به خود اختصاص دادند (۵۴٪ )، اگرچه سهم نسبی چین افزایش بسیار زیادی را شاهد بود (با افزایش ۱۴ برابری تولید، در حالی که رشد ایالات متحده تقریباً چهار برابر بود). در ایالات متحده سوخت زیستی (اتانول) در اوایل دهه ۲۰۰۰ تا سال ۲۰۱۰ به طور قابل توجهی رشد کرد، اما سطح کل زیر کشت ذرت فقط اندکی افزایش یافت، و این افزایش تولید عمدتاً ناشی از عملکرد و بهنژادی بود. به موازات آن تغییراتی نیز در ۸ تولیدکننده برتر ذرت صورت گرفته است (این مجموعه در اوایل دهه ۱۹۶۰ شامل ایالات متحده آمریکا و چین، اتحاد جماهیر شوروی، برزیل، مکزیک، آفریقای جنوبی، رومانی و یوگسلاوی بود که هر کدام بیش از ۵ میلیون تن در سال در آن زمان تولید می کردند)،

ادامه دارد…