عبور از مونتاژ به تولید

مهدی خاکی فیروز

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ اقتصاد ایران عمدتاً تحت تأثیر سیاست‌ های نو لیبرالی بود که باعث وابستگی زیاد کشور به واردات کالاها و محصولات صنعتی از کشورهای غربی شده بود.

این وابستگی اقتصادی به ویژه در صنایع تولیدی، خودروسازی، الکترونیک، صنایع شیمیایی و سایر بخش‌ها مشهود بود. به عبارت دیگر، ایران در بسیاری از صنایع به جای تولید، بیشتر به مونتاژ محصولات خارجی می‌پرداخت.

در این دوره شرکت‌هایی مانند ایران خودرو (ایران ناسیونال) و سایر کارخانه‌های تولیدی عمدتاً بر اساس واردات قطعات و مونتاژ محصولات خارجی فعالیت می‌کردند. صنعت خودرو به عنوان یکی از بارزترین نمونه‌ها از این وابستگی شناخته می‌شد. خودروهایی مانند پیکان که در ایران مونتاژ می‌شد، عمدتاً از قطعات وارداتی ساخته می‌شد و ایران هنوز در مرحله اولیه توسعه صنعت خودروسازی خود قرار داشت. این روند که در مقابل طرف دوم دو قطبی جهانی  بود، عملا وابستگی اقتصادی ایران را به کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده و کشورهای اروپایی تشدید کرده بود.

در بخش‌های دیگر، مانند صنعت پتروشیمی، ایران به عنوان یکی از بزرگترین واردکنندگان محصولات پتروشیمی شناخته می‌شد. صنایع بزرگ مانند صنایع نفت و گاز نیز به شدت تحت تاثیر سرمایه‌گذاری‌های خارجی قرار داشتند و در بسیاری از موارد، ایران به عنوان یک مصرف‌کننده عمده مواد اولیه و محصولات نفتی از کشورهای خارجی عمل می‌کرد.

تغییرات در سیاست‌های اقتصادی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ یکی از مهم‌ترین تحولات اقتصادی کشور تغییر در سیاست‌های صنعتی و اقتصادی بود. دولت‌های مختلف پس از انقلاب، شروع به پیاده‌سازی سیاست‌هایی کردند که هدف آن‌ها کاهش وابستگی به واردات و افزایش تولید داخلی بود. این تحولات در راستای خودکفایی اقتصادی وبا نیت تقویت توانمندی‌های داخلی قرار داشت.

به عبارت بهتر از اهداف اصلی دولت‌های پس از انقلاب، ایجاد و تقویت صنایع بومی و تأسیس کارخانه‌های جدید بود. در این راستا، برنامه‌های کلانی برای توسعه بخش‌های مختلف صنعتی از جمله فولاد، پتروشیمی، خودروسازی، نیروگاه‌ها و صنایع غذایی تدوین شد.

این تحولات اگر چه فرصت های طلایی برای عده ای سودجو را فراهم کرد اما در یک دید کلی نگرتر؛ باعث شد که ایران از یک کشور با اقتصاد وابستگی شدید به واردات، به کشوری با ظرفیت‌های صنعتی گسترده و تولیدات داخلی متنوع تبدیل شود.

صنایع فولاد

یکی از تحولات بزرگ صنعتی پس از انقلاب، توسعه صنعت فولاد در ایران بود. پیش از انقلاب، ایران بیشتر به واردات فولاد از کشورهای صنعتی غربی وابسته بود و کارخانه‌های معدودی در کشور وجود داشتند که محصولات فولادی تولید می‌کردند. اما پس از انقلاب، با توجه به منابع معدنی غنی کشور و ضرورت خودکفایی در تأمین نیازهای داخلی، برنامه‌های گسترده‌ای برای توسعه صنعت فولاد آغاز شد.

یکی از مهم‌ترین پروژه‌های فولاد در این دوران، تأسیس کارخانه فولاد مبارکه در اصفهان بود. این کارخانه یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین کارخانه‌های فولادسازی کشور بود که توانست نیاز داخلی به فولاد را تأمین کند و در گام های بعدی توسعه خود، به یکی از صادرکنندگان عمده فولاد در منطقه خاورمیانه تبدیل شد. به گفته گزارش‌های منتشر شده در The Economist و Foreign Affairs، ایران پس از راه‌اندازی این کارخانه‌ها، به عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ فولاد در منطقه شناخته شد و توانست به افزایش تولید داخلی و صادرات محصولات فولادی بپردازد.

صنعت پتروشیمی

در صنعت پتروشیمی نیز، تحولات بزرگی پس از انقلاب در ایران به وقوع پیوست. پیش از انقلاب، صنعت پتروشیمی ایران عمدتاً وابسته به سرمایه‌گذاری‌های خارجی بود و بیشتر به فرآوری مواد اولیه وارداتی می‌پرداخت. یک کارخانه کوچک کود شیمیایی در شیراز، تنها ظرفیت تولیدی ایران قبل از انقلاب بود. با پیروزی انقلاب، سیاست‌های خودکفایی و توسعه صنایع داخلی به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی دولت ایران قرار گرفت. در این راستا، ایران به راه‌اندازی پروژه‌های بزرگ پتروشیمی در مناطق مختلف کشور اقدام کرد.

از مهم‌ترین پروژه‌ها در این زمینه، توسعه صنعت پتروشیمی در منطقه ماهشهر و عسلویه بود. این پروژه‌ها به تدریج باعث شدند که ایران به یکی از صادرکنندگان عمده محصولات پتروشیمی در جهان تبدیل شود. در گزارش Financial Times آمده است که ایران با سرمایه‌گذاری‌های کلان در این صنعت، توانست به تولید و صادرات انواع محصولات پتروشیمی از جمله انواع پلاستیک‌ها، مواد شیمیایی و کودهای شیمیایی بپردازد.

صنعت خودروسازی

صنعت خودروسازی ایران نیز پس از انقلاب تحولی اساسی را تجربه کرد. پیش از انقلاب، ایران عمدتاً به مونتاژ خودروهای خارجی مشغول بود. اما پس از انقلاب، ایران به سرعت وارد مرحله تولید خودروی بومی شد و به طراحی و ساخت خودروهای جدید پرداخت. یکی از نخستین دستاوردهای این صنعت پس از انقلاب، تولید خودروهایی مانند پژو ۴۰۵ و سمند بود که با کمک تکنولوژی‌های داخلی و هم‌افزایی با شرکت‌های خودروسازی خارجی تولید می‌شدند.

با گذشت زمان، صنعت خودروسازی ایران توانست به خودکفایی نسبی دست یابد و به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خودرو در خاورمیانه تبدیل شود و حتی صادرات خود را به کشورهای مختلف منطقه آغاز کند اما در ادامه این روند چندان مسیر تکامل را طی نکرد که می تواند بخشی از آن ناشی مزیت رقابتی و مطلق خودروسازان چینی در جهان باشد.

نیروگاه‌ها و تولید انرژی

توسعه صنعت نیروگاهی ایران پس از انقلاب، یکی دیگر از تحولات مهم اقتصادی کشور بود. پیش از انقلاب، بخش عمده‌ای از نیازهای برق کشور از طریق نیروگاه‌های وابسته به شرکت‌های خارجی تأمین می‌شد. اما پس از انقلاب، ایران تصمیم به ساخت نیروگاه‌های داخلی گرفت و شرکت‌های سازنده نیروگاه‌های برق در کشور ایجاد شدند. این پروژه‌ها به ویژه در زمینه ساخت نیروگاه‌های حرارتی و آبی در سراسر کشور گسترش یافتند.

این نیروگاه‌ها توانستند بخش زیادی از نیازهای داخلی به برق را تأمین کنند و ایران را از وابستگی به منابع خارجی در تولید انرژی برق رهایی بخشیدند. اما متاسفانه در ادامه اصرار بر سیاست های قیمتی و اصرار بر تصدی گری دولت در همه امور امسال شاهد ناترازی های جدی بودیم که  در سال اینده نیز این روند متاسفانه ادامه خواهد یافت.

صنایع غذایی و کشاورزی

صنعت غذایی ایران نیز پس از انقلاب تغییرات چشمگیری را تجربه کرد. پیش از انقلاب، ایران عمدتاً به واردات مواد غذایی وابسته بود و صنایع غذایی کشور بیشتر به فرآوری و بسته‌بندی مواد وارداتی می‌پرداختند. اما پس از انقلاب، ایران به توسعه صنایع داخلی و تأسیس کارخانه‌های تولید مواد غذایی پرداخته و توانست به تولید و تأمین نیازهای داخلی خود برسد.

با توجه به تنوع محصولات کشاورزی و منابع طبیعی ایران، صنایع غذایی در کشور توسعه چشمگیری پیدا کردند. ایران به تولید انواع محصولات غذایی از جمله روغن، آرد، لبنیات، محصولات گوشتی و کنسروها پرداخته و توانست علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، به صادرکننده محصولات غذایی نیز تبدیل شود.

صنعت هواپیمایی

در صنعت هواپیمایی نیز ایران به تدریج به سمت خودکفایی حرکت کرد. پیش از انقلاب، ایران بیشتر به واردات هواپیماهای تجاری و نظامی از شرکت‌های بزرگ جهانی نظیر بوئینگ و ایرباس وابسته بود. اما پس از انقلاب، ایران به ایجاد شرکت‌های داخلی برای ساخت قطعات هواپیما و تأسیس صنایع مرتبط با هواپیمایی پرداخت. این تغییرات باعث شد که ایران به یکی از کشورهای پیشرو در تعمیر و نگهداری هواپیماها در منطقه تبدیل شود. دستاوردهایی نیز در زمینه تعمیر و نگهداری هلی کوپتر و سایر پرندگان فلزی کسب شد.