پتروشیمی ایران در چالش‌های مدیریتی و فرصت‌های ازدست‌رفته
صنعت پتروشیمی ایران، با وجود دستیابی به توانمندی‌های فنی و خوداتکایی پس از انقلاب، به دلیل چالش‌های مدیریتی، خصوصی‌سازی ناهماهنگ و ضعف برنامه‌ریزی، نتوانسته به اهداف چشم‌انداز ۲۰ساله خود دست یابد.
به گزارش عصراقتصاد، حسین نجابت، معاون سابق وزیر نفت، با اشاره به تأسیس صنعت پتروشیمی در سال ۱۳۳۷، از خوداتکایی ایران پس از انقلاب سخن گفت، اما تأکید کرد که جنگ تحمیلی آسیب‌های جدی به تأسیسات وارد کرد و توسعه را تا سال ۱۳۷۳ متوقف ساخت.
هدف چشم‌انداز ۱۴۰۳، تولید ۲۲۰ میلیون تن محصول بود، اما ظرفیت کنونی تنها به ۹۰ میلیون تن رسیده (عقب‌ماندگی ۶۲ درصدی) است. نجابت خصوصی‌سازی نادرست را عامل تضعیف شرکت ملی پتروشیمی و کاهش رقابت‌پذیری جهانی دانست.
رشد چشمگیر ظرفیت و صادرات پتروشیمی ایران
در عین حال، بر اساس جدیدترین آمار، صنعت پتروشیمی ایران در حال گذر از مرزهای جدید توسعه است. ظرفیت اسمی تولید این صنعت تا پایان سال ۱۴۰۴ به ۱۰۵ میلیون تن خواهد رسید و پیش‌بینی می‌شود صادرات محصولات پتروشیمی به ۳۴.۸ میلیون تن با ارزشی معادل ۱۳.۶ میلیارد دلار افزایش یابد. این رشد قابل توجه، حاصل راه‌اندازی طرح‌های جدید، تنوع بخشی به محصولات و استفاده از منابع خوراک غیرمرسوم است.
در سال ۱۴۰۳، این صنعت با ظرفیت اسمی ۹۷ میلیون تن، حدود ۷۵.۲ میلیون تن محصول تولید کرد که ۲۹.۲ میلیون تن از آن به ارزش ۱۳ میلیارد دلار صادر شد و ۱۳.۱ میلیون تن نیز به بازار داخلی عرضه گردید.
راه‌اندازی طرح‌های جدید و استفاده از خوراک‌های جایگزین
برای سال ۱۴۰۴، راه‌اندازی طرح‌های جدید با ظرفیت ۸.۵ میلیون تن در دستور کار قرار دارد که تولید واقعی را به ۸۳.۵ میلیون تن خواهد رساند. همچنین، سه محصول جدید برای نخستین بار وارد چرخه تولید می‌شوند و با افزودن ۱۰ میلیون مترمکعب گاز حاصل از جمع‌آوری مشعل‌ها به سبد خوراک، منابع جدیدی در اختیار پتروشیمی‌ها قرار می‌گیرد.
تأمین انرژی نیز از اولویت‌های این صنعت است؛ به‌طوری که در سال جاری، نیاز به ۵۱ میلیون مترمکعب گاز طبیعی به‌عنوان خوراک و ۶۳ میلیون مترمکعب گاز برای سوخت پیش‌بینی شده است. بخشی از این نیاز از طریق بازیابی گازهای مشعل و همکاری با هلدینگ‌ها تأمین خواهد شد.
فرصت طلایی مغفول‌مانده
اما با وجود رشد کمّی، صنعت پتروشیمی ایران همچنان با چالش‌هایی روبه‌رو است.
بهمن بهزادی، قائم‌مقام پتروشیمی اروند، بر اهمیت استراتژیک صنعت کلرآلکالی (تولیدکننده PVC، سود کاستیک و کلر) تأکید کرد و گفت: ایران با دارا بودن ذخایر نمک غنی در خلیج فارس، می‌تواند به قطب منطقه تبدیل شود، اما مدیریت ناکارآمد مانع شده است.
حسین نجابت، معاون سابق وزیر نفت، نیز در این رابطه هشدار داد: بدون مدیریت شایسته و برنامه‌ریزی منسجم، حتی افزایش ظرفیت‌ها نیز نمی‌تواند جایگاه جهانی ایران را تضمین کند.
از سوی دیگر، بازار جهانی PVC تا ۲۰۲۹ به ۱۴۶ میلیارد دلار می‌رسد، اما تولید ایران (۷۹۰ هزار تن) در مقایسه با واردات ترکیه (۹۲۳ هزار تن) ناچیز است. محدودیت صدور مجوز برای واحدهای پایین‌دستی PVC از موانع اصلی توسعه عنوان شد.
حلقه های نهایی زنجیره پتروشیمی نیازمند هدایت هدفمند سرمایه گذاری است
در همین رابطه مدیر توسعه صنایع پایین دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی با بیان اینکه هدایت و فعال سازی سرمایه‌گذاری ها در زنجیره ارزش، راهبرد کلیدی این مدیریت در سال جاری است، از اجرای برنامه هایی در حوزه تولید گرید های خاص، عرضه اعتباری محصولات پرکاربرد، تأمین مواد اولیه متناسب با نیاز صنایع پایین‌دستی خبر داد.
محمد متقی در گفتگویی، درباره برنامه‌های مدیریت توسعه صنایع پایین‌دستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی از برنامه ریزی سالانه در راستای تحقق شعار سال «سرمایه‌گذاری برای تولید» و همچنین برنامه‌های راهبردی و میان مدت خبر داد و اظهار کرد: در این مدیریت، دو نگاه اصلی به صورت همزمان در دستور کار قرار دارد؛ نخست تمرکز بر سرمایه‌گذاری های جدید به‌منظور هدایت و حمایت از تولید در بخش‌هایی از زنجیره ارزش که فرصت‌های نوینی در حال شکل‌گیری است، و دوم فعال سازی ظرفیت های راکد و نیمه فعال که در صورت برنامه ریزی مناسب، می‌توان آن ها را به تولید واقعی و پایدار رساند.
تأمین مواد اولیه متناسب با نیاز فصلی صنایع پایین دستی
مدیر توسعه صنایع پایین‌دستی با تأکید بر اهمیت تأمین پایدار خوراک برای واحدهای فعال، خاطرنشان کرد: برنامه‌ریزی برای عرضه متناسب مواد اولیه با نیاز صنایع پایین‌دستی یکی دیگر از اقدامات ماست. به‌طور نمونه، برخی محصولات به‌دلیل فصلی بودن، در مقاطع خاص سال با افزایش تقاضا مواجه می‌شوند. با برگزاری جلسه های منظم میان شرکت‌های پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی، تلاش می‌کنیم مواد اولیه به میزان کافی و به‌موقع تأمین شود. این روند، همچون سال‌های گذشته، به‌طور مستمر رصد و کنترل می‌شود.
تداوم عرضه های اعتباری برای محصولات پرتقاضا
متقی ادامه داد: عرضه‌های اعتباری برای گریدها و محصولات پرکاربرد از دیگر محورهای کاری ماست که به‌ویژه برای محصولاتی نظیر PVC اجرا می‌شود. این عرضه‌ها که از سال‌های گذشته آغاز شده، همچنان ادامه دارد و مدیریت فرآیند به‌گونه‌ای است که تخصیص مؤثر اعتبارات مانع از التهاب در بازار شود. این کار با هماهنگی میان مصرف‌کنندگان، تولیدکنندگان و بانک‌های عامل دنبال می‌شود تا جذابیت لازم برای مشارکت آن‌ها فراهم شود.
تعامل فراگیر با نهادهای همکار برای رفع موانع
وی درباره اقدامات بین‌دستگاهی گفت: یکی دیگر از محورهای مهم کاری ما، تعامل با نهادها و دستگاه‌های همکار از جمله وزارت صمت، معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت، نهاد ریاست‌جمهوری (نهضت احیا) و ستاد تسهیل است. با این دستگاه‌ها همکاری نزدیکی داریم و مسائل موجود را چه در سطح ملی و چه استانی، چه به‌صورت ساختاری و چه موردی، دنبال می‌کنیم.
حمایت از پروژه های فناوری محور در «خاکستری زنجیره ارزش»
متقی همچنین به پروژه‌هایی اشاره کرد که در اصطلاح، در بخش خاکستری زنجیره ارزش قرار دارند؛ یعنی نه در طبقه‌بندی صنایع پایین‌دستی وزارت صمت و نه در دسته‌بندی بالادستی شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌گنجند. وی گفت: این پروژه‌ها با وجود مقیاس کوچک، دارای فرآیندهای پیچیده و راکتورهای خاص هستند و جهان نیز به سمت توسعه این مدل‌های متنوع با پیچیدگی تکنولوژیک و ارزش افزوده بالا حرکت می‌کند. ما با کمک مراکز تحقیقاتی و همکاری با صنایع و شرکت‌های پتروشیمی، از این پروژه‌ها حمایت می‌کنیم، آن‌ها را به سرمایه‌گذاران معرفی می‌نماییم و زمینه توسعه آن‌ها را فراهم می‌سازیم.
تلاش برای ارتقاء همکاری میان بخشی و نقش تنظیم گری پتروشیمی
مدیر توسعه صنایع پایین‌دستی با اشاره به برخی چالش‌های ساختاری گفت: در حوزه صنایع پایین‌دستی که بخشی از آن در حیطه اختیارات وزارت صمت قرار دارد، همواره با چالش‌هایی مواجه بوده‌ایم؛ از جمله عدم هماهنگی کافی میان وزارت نفت و وزارت صمت. با توجه به جایگاه فعلی ما در مدیریت صنایع پایین‌دستی به‌عنوان تنظیم‌گر یا رگولاتور تا زمانی که نهاد مستقلی در دولت تشکیل شود مأموریت‌هایی در این حوزه به ما سپرده شده است.
وی افزود: ما در شرکت ملی صنایع پتروشیمی، کمیته‌های مشترکی با وزارت صمت، بورس کالا، گمرک و سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان تشکیل داده‌ایم که جلسات آن به‌صورت مستمر برگزار می‌شود. این جلسات در دو سطح جریان دارد، سطح معاونین وزیر که هر چند ماه یک بار برگزار می‌شود و سطح مدیران ارشد که بنده مسئولیت برگزاری آن را دارم و جلسه های آن یک هفته در میان تشکیل می‌شود. در این جلسات، مسائل مرتبط با تنظیم‌گری میان تولیدکنندگان مواد اولیه (پتروشیمی‌ها) و مصرف‌کنندگان آن (بخش پایین‌دستی) بررسی و پیگیری می‌شود.
متقی تصریح کرد: برخی موضوعات نیز در سطح دولت و با پیگیری دکتر عباس‌زاده و معاونین وزارت صمت مطرح می‌شود که ما نیز انعکاس‌دهنده مسائل در آن سطح هستیم. البته بخشی از وظایف خارج از حیطه اختیارات ما و شرکت ملی صنایع پتروشیمی بوده و مستقیماً به وظایف وزارت صمت بازمی‌گردد. مواردی نظیر گمرک یا بورس کالا از این دسته‌اند و ما صرفاً در حوزه مسائل مشترک ورود کرده‌ایم و بر ضرورت همکاری همه‌جانبه دستگاه‌های مسئول تأکید داریم.
آینده صنعت؛ رشد ظرفیت یا تکرار اشتباهات؟
پیش‌بینی می‌شود ظرفیت تولید پتروشیمی تا ۱۴۰۴ به ۱۰۵ میلیون تن و صادرات به ۱۳.۶ میلیارد دلار برسد.
تمرکز بر خوراک غیرگازی و افزایش تنوع محصولات از برنامه‌های کلیدی عنوان شده است، اما فقدان هماهنگی بین واحدها چالش‌های اساسی باقی گذاشته است.
در هر حال، صنعت پتروشیمی ایران با پتانسیل عظیم نیروی انسانی، منابع طبیعی و دستاوردهای فنی، همچنان درگیر مشکلات ساختاری است. بازنگری در شیوه مدیریت، تقویت پیوند صنعت و دانشگاه، و استفاده از فرصت‌هایی مانند پارک نمک و زنجیره PVC می‌تواند مسیر رشد را هموار کند.
