کارپینو تغییر نام داد؛ شهرزاد در خیابانها؟!
رونمایی رسمی تاکسی اینترنتی شهرداری تهران با نام «شهرزاد»، که روز شنبه در بوستان گفت‌وگوی پایتخت برگزار شد، بار دیگر معادلات بازار پر‌رقابت حمل‌ونقل آنلاین را به هم زد.
مدیران شهری می‌گویند قصد رقابت ندارند و هدف‌شان ارتقای خدمات و معیشت ۸۰ هزار تاکسی زرد است، اما تجربه شکست‌خورده «کارپینو» و سلطه ۹۰درصدی اسنپ بر بازار نشان می‌دهد هر اقدام تازه شهرداری، خواه‌ناخواه در حکم ورود بازیگر جدید به میدانی است.
وعده‌هایی که دلِ تاکسی زرد را گرم می‌کند
صبح شنبه ۴ مرداد ۱۴۰۴، شهردار تهران، رئیس شورای شهر و مدیرعامل سازمان تاکسیرانی در میان دوربین‌ها از «تاکسی برخط شهرزاد» پرده برداشتند. شادی مالکی، مدیرعامل سازمان تاکسیرانی، سهم ۱۸درصدی تاکسی‌ها از جابه‌جایی‌های روزانه پایتخت را یادآور شد و وعده داد با پلتفرم تازه، رضایت مردم و امنیت شغلی رانندگان توأما بالا می‌رود. احمد خورشیدی، مدیرعامل شهرزاد، نیز از کمیسیون ۳ تا ۵درصدی و مانیتورینگ لحظه‌ای ناوگان گفت؛ عددی که در قیاس با کمیسیون دو رقمی رقبا جذاب به نظر می‌رسد. علیرضا زاکانی، شهردار تهران نیز، تأکید کرد هر دو هفته افتتاحیه‌ای در حوزه هوشمندسازی خواهد داشت و اولویت رانندگان تاکسی، کار با شهرزاد است.
استارتاپی که با مجوز شهرداری متولد شد و بی‌صدا مُرد
شهرداری تهران سال ۱۳۹۵ با شعار «تاکسی رسمی بر بستر فناوری» سامانه «کارپینو» را راه انداخت؛ نخستین تجربه دولتی،شبه‌دولتی در آوردگاه تازه‌نفس تاکسی اینترنتی. اما تغییر پیاپی مدیرعامل، مدل مالکیت مبهم و اعتماد ازدست‌رفته رانندگان باعث شد کارپینو ظرف کمتر از سه سال، سهم ناچیز خود را به اسنپ و تپسی واگذار کند و سرانجام با تغییر برند به حوزه لجستیک پناه ببرد. منتقدان می‌گویند درس بزرگ کارپینو این بود که بدون چابکی استارتاپی و سرمایه انسانی ماهر، حتی حمایت شهرداری ضامن بقا نیست. حالا شهرزاد با همان پشتیبان نهادی پا به میدان گذاشته و باید ثابت کند از خطاهای گذشته پند گرفته است.
سلطه اسنپ و سایه تپسی
گزارش عملکرد ۱۴۰۲ گروه اسنپ از ۹۲درصد سهم بازار حمل‌ونقل آنلاین و بیش از پنج میلیون سفر روزانه پرده برمی‌دارد. تپسی، تنها رقیب رسمی بورسی‌شده، می‌گوید در برخی شهرها سهمش به ۳۰درصد رسیده و درآمد فصل زمستان ۱۴۰۳ سه برابر شده است.
همین ارقام نشان می‌دهد ورود هر رقیب جدید، حتی با حمایت شهرداری، کار ساده‌ای نیست؛ خصوصاً وقتی کاربران عادت کرده‌اند در یک روز بیش از ۱۴میلیون بار سوپراپ اسنپ را باز کنند. افزون‌بر این، اسنپ و تپسی هر دو سبد خدمات متنوعی از سوپرمارکت تا موتورپیک و سرویس اشتراکی ارائه می‌دهند؛ مزیتی که شهرزاد در فاز نخست ندارد.
آیا شهرزاد تهدید است یا مکمل؟
شهرداری می‌گوید هدفش «هم‌افزایی» است نه حذف رقبا؛ اما تأکید همزمان بر اولویت رانندگان تاکسی برای استفاده از شهرزاد، می‌تواند توازن عرضه را بر هم بزند. اگر حتی نیمی از ۸۰ هزار خودروی زرد به شهرزاد کوچ کنند، اسنپ و تپسی با کمبود ناوگان کلاسیک روبه‌رو خواهند شد. طبعاً آن‌ها می‌توانند روی ناوگان سواری آزاد خود تکیه کنند، اما در ساعات اوج، کمبود وسیله و افزایش قیمت محتمل است. در مقابل، حامیان طرح استدلال می‌کنند که حضور تاکسی‌های رسمی با نرخ مصوب شورا می‌تواند فشار تورمی کرایه‌ها را کاهش دهد و مدل قیمت‌گذاری پلتفرم‌های خصوصی را منضبط سازد.
بازی ارقام؛ کمیسیون، کرایه و سهم ناوگان
میانگین کمیسیون اسنپ و تپسی حول ۱۳ تا ۱۵درصد گردش مالی راننده است؛ عددی که بارها محل اعتراض آن‌ها بوده است. شهرزاد با کمیسیون ۳ تا ۵درصدی وارد شده و می‌تواند برای راننده‌های پرمسافر جذاب شود. با‌این‌حال، کرایه پایه در شهرزاد برابر نرخ مصوب شورای شهر محاسبه می‌شود؛ رقمی که معمولاً پایین‌تر از کرایه الگوریتمی اسنپ در ساعات پیک است. این ساختار در ظاهر به نفع مسافر است، اما اگر یارانه یا بسته‌های تشویقی پرداخت نشود، ممکن است انگیزه راننده برای قبول سفر در ساعات پرترافیک پایین بیاید. تجربه نشان می‌دهد هر گونه دستکاری دستوری در قیمت، بدون جبران، به افت کیفیت می‌انجامد.
جدال پنهان شهرداری و استارتاپ‌ها
داده سفر، طلای عصر دیجیتال است. شهرداری با شهرزاد به منبع بی‌واسطه اطلاعات تراکم سفر، گره‌های ترافیکی و رفتار شهروندان دست می‌یابد. در حالی که اسنپ و تپسی سال‌ها از ارائه داده خام به نهادهای حاکمیتی امتناع کرده‌اند، حالا سازمان تاکسیرانی می‌تواند با تحلیل داده‌های شهرزاد، سیاست‌گذاری هوشمندتری در حوزه طرح ترافیک، جانمایی ایستگاه شارژ برقی و حتی نرخ عوارض تدوین کند. منتقدان اما بیم دارند این تمرکز داده در نهاد دولتی، به نقض حریم خصوصی و کنترل بیش‌از‌حد مسیرهای تردد شهروندان بینجامد.
بیم و امید میان تاکسی زرد و خودروی آزاد
رانندگان تاکسی زرد سال‌هاست از کمبود مسافر و نقص سیستماتیک کارتخوان درونی شکایت دارند. حالا شهرزاد به آن‌ها وعده کارانه، بیمه و کاهش کمیسیون داده است، بنابراین بخش سنتی ناوگان از طرح استقبال کرده است. برعکس، رانندگان آزاد فعال در اسنپ و تپسی نگران‌اند ورود پرقدرت تاکسی‌های سازمانی، ترافیک دیجیتال را به ضرر آن‌ها سنگین کند. از سوی دیگر، با وجود ۴۰هزار تاکسی فرسوده، نوسازی ناوگان با خودروهای برقی چینی فقط در حد برنامه مانده و هنوز ۱۷۲ تاکسی برقی در خیابان است. اگر زیرساخت شارژ گسترش نیابد، شهرزاد ناچار خواهد بود به همان خودروهای فرسوده اتکا کند و شعار «هوای پاک» زیر سؤال می‌رود.
تنظیم‌گری، یک قدم جلوتر یا چند گام عقب‌تر؟
منتقدان می‌گویند شهرداری به جای نقش رگولاتور بی‌طرف، بازیگر بازار شده و تضاد منافع شکل گرفته است. وقتی سازمان تاکسیرانی خود پلتفرم دارد، آیا می‌تواند همزمان درباره سهمیه طرح ترافیک، نرخ کمیسیون و نحوه مجوز اسنپ و تپسی تصمیم بگیرد؟ معاونت حمل‌ونقل شهرداری می‌گوید شفافیت و اعتماد محصول همان حضور نهادی عمومی است و رقابت سالم را تقویت می‌کند.
اما نمونه‌های جهانی، از نیویورک تا بارسلونا نشان می‌دهد هرگاه دولت محلی وارد میدان کسب‌وکار شده، خطوط مقررات و مزیت رقابتی مبهم شده است. ایران هنوز چارچوب مشخصی برای مالکیت داده، نرخ دستوری و مسئولیت حوادث در پلتفرم‌های دولتی ندارد؛ چالشی که اگر حل نشود، تجربه شکست‌خورده کارپینو تکرار خواهد شد.
شهرزاد بر سرِ دو راهی اعتماد
تهران با ۳.۵میلیون سفر روزانه تاکسی و ناوگانی ۸۰هزار تایی که نیمی از آن فرسوده است، دیر یا زود به نسخه دیجیتال برای ساماندهی نیاز داشت. شهرزاد می‌تواند با کمیسیون پایین، پوشش مناطق کم‌برخوردار و خدمات ویژه زنان و کودکان، حلقه مفقوده‌ای را پر کند. اما بازار تاکسی آنلاین ایران که در تسخیر اسنپ و تپسی است، به‌سادگی زمین نمی‌دهد. آینده این پلتفرم تازه وابسته به چند عامل است: سرمایه‌گذاری واقعی در نوسازی ناوگان، جبران کرایه دستوری با یارانه هدفمند، حفظ بی‌طرفی در تنظیم‌گری و ارائه APIهای باز به پژوهشگران برای تحلیل داده‌های ترافیکی.
اگر این شروط برآورده شود، ورود شهرداری می‌تواند رقابت را سالم‌تر، قیمت‌ها را متعادل‌تر و کیفیت خدمات را بالاتر ببرد. در غیر این صورت، شهرزاد نیز راهی را می‌رود که کارپینو رفت؛ راهی کوتاه، پرهزینه و بی‌سرانجام. زمان نشان خواهد داد کودکی که امروز در بوستان گفت‌وگو به دنیا آمد، به جوانی رشید بدل می‌شود یا به سرنوشت خواهر ناتنی‌اش دچار خواهد شد.
