پیشینه بانکداری در اقتصاد ایران

میثم رستمی؛ دکتری اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی

شاید بتوان گفت تاریخچه بانکداری مدرن به قرن ۱۴ میلادی و شهرهای تجاری ایتالیا مثل فلورانس و ونیز برمی‌گردد. به تدریج بانکداری در دیگر کشورهای اروپایی نیز شکل گرفت و با گسترش تجارت جهانی نیاز به یک نهاد قدرتمند برای مدیریت پول، ایجاد ثبات اقتصادی و تسهیل تجارت فزونی یافت و این امر به تدریج زمینه را برای شکل‌گیری بانک‌های مرکزی فراهم نمود.

در قرن هفدهم میلادی در اروپا، استفاده از سکه‌ها در تجارت به دلیل وزن زیادشان برای بازرگانان دردسر آفرین شد. به علاوه خطر استهلاک و فرسودگی سکه‌ها به دلیل استفاده مداوم آن چنان جدی بود که محتوای فلز قیمتی موجود در آن کاهش می‌یافت و یا حتی گاهی مردم عمدا تکه هایی از سکه را می بریدند.

در سال ۱۶۰۹ برای رفع مشکلات مربوط به استفاده از سکه قیمتی، بازرگانان و شهرداری آمستردام – که مرکز تجارت جهانی مهم در آن زمان محسوب می شد- اقدام به راه اندازی بانک آمستردام برای جداسازی، دسته بندی و ذخیره سازی سکه کردند.

موفقیت بانک آمستردام باعث شد در سایر شهرهای اروپایی نیز بانک‌هایی مشابه راه اندازی شود. البته بانک آمستردام در سال ۱۸۱۹ به دلیل زیان های متعدد ناشی از سرمایه گذاری در شرکت هلندی هند شرقی که جنگ با انگلستان را تامین مالی می کرد سقوط کرد. در سال ۱۶۵۶ نیز بانک استکهلم در سوئد تاسیس شد و اولین بانک منتشر کننده اسکناس کاغذی‌ در اروپا لقب گرفت.

این اسکناس‌ها در واقع اوراق بهاداری بودند که پشتوانه آنها ذخایر فلزات گرانبها بود، به این معنی که هر فرد می توانست با ارائه این اوراق به بانک، معادل فلزی آن را دریافت کند. با این وجود این بانک کمتر از ۱۵ سال دوام آورد و در سال ۱۶۶۸ ورشکست شد، زیرا نتوانست به تعهدات خود برای تبدیل اسکناس‌ها به فلزات قیمتی عمل کند.

بانکداری جهانی پس از نشر اسکناس عمدتا بر نظام پولی پایه طلا (Gold Standard) استوار بود؛ به این صورت که حجم اسکناس در گردش متناسب با میزان ذخایر طلای هر کشور بود.آنها فقط زمانی پول اضافه چاپ می‌کردند که از ذخایر طلای اضافی متناسب با مقدار اضافی پول منتشر شده برخوردار باشد. اما با آغاز جنگ جهانی اول و نیاز دولت ها به تامین مالی گسترده برای مخارج جنگ، این نظام عملا کنار گذاشته شد تا کشورها بتوانند با آزادی بیشتری به چاپ پول  بپردازند.

پس از پایان جنگ جهانی اول مشخص شد میزان طلای موجود برای پوشش حجم پول های چاپ شده کافی نیست. در نتیجه جامعه بین المللی نظام پولی مبادله طلا و ارز را پایه‌گذاری کرد که بر اساس آن، ارزش پول کشورهای قدرتمند به طلا وابسته بود و کشورهای کوچک‌تر علاوه بر طلا، ارزهای کشورهای قدرتمند را به عنوان پشتوانه پول داخلی خود نگهداری می‌کردند و بدینگونه زمینه برای تبدیل شدن ارزهای خاص به عنوان پول های بین المللی فراهم گردید.

در سال ۱۹۴۴ نظام پولی برتون وودز در جامعه بین‌الملل به اجرا درآمد. در این چارچوب ، ایالات متحده آمریکا – یعنی پیروز جنگ جهانی دوم- متعهد شد که نرخ تبدیل دلار به طلا را در سطح هر انس ۳۵ دلار ثابت نگه دارد و سایر کشورها نیز ارزش پول خود را به دلار گره زدند و این تصمیم آغازی بود بر سلطه دلار بر معاملات و معادلات بین المللی. آمریکا تضمین کرده بود که هر کشوری می‌تواند با تحویل دلار، معادل طلای  آن را دریافت کند.

اما با افزایش تورم در آمریکا که ناشی از چاپ بی رویه دلار (به خصوص برای تامین مالی جنگ با ویتنام) بود، ارزش دلار کاهش یافت. در نتیجه رابطه پایدار بین دلار و طلا مورد تردید بسیاری از کشورها قرار گرفت. بسیاری از مردم و نیز کشورها با درک کاهش ارزش دلار، اقدام به تبدیل گسترده دلار به طلا کردند.

بانک مرکزی آمریکا (فدرال رزرو) ابتدا با فروش طلا سعی در مهار این تقاضا داشت، اما در نهایت با افزایش فشار، در اوایل دهه ۱۹۷۰ به طور یک جانبه رابطه دلار با طلا را قطع کرد و اعلام نمود که دیگر در ازای دلار، طلا ارائه نخواهد داد. با فروپاشی نظام برتون وودز، سازوکارهای پیچیده‌تر و متنوعی برای نظام پولی کشورها شکل گرفت که به وقوع بحران‌های مالی متعدد در سطح جهان انجامید.

بانکداری در ایران: از بانک‌های خارجی تا بانک‌داری بدون ربا

آغاز بانکداری نوین در ایران به اواخر دوران قاجار و ورود بانک های خارجی به کشور باز می‌گردد. پیش از آن، فعالیت های مالی عمدتا توسط صرافان و بازرگانان انجام می شد. نخستین بانک های خارجی با هدف تامین منافع کشورهای متبوع خود و رقابت با سایر قدرت های خارجی در ایران تاسیس شدند. از جمله این بانک ها می توان به بانک جدید شرق(انگلیسی، ۱۲۶۶ شمسی) بانک شاهنشاهی ایران(انگلیسی، ۱۲۶۷) که حق انحصاری چاپ اسکناس در ایران را در اختیار داشت، و بانک استقراضی ایران(روسی، ۱۲۶۹) اشاره کرد.

پس از سال‌ها فعالیت بانک های خارجی در ایران، نخستین بانک ایرانی با سرمایه داخلی در سال ۱۳۰۴ با نام بانک «پهلوی قشون» به منظور ساماندهی امور مالی ارتش تاسیس شد که بعدها به بانک سپه تغییر نام یافت. در سال ۱۳۰۷ بانک ملی ایران با هدف تقویت بنیه اقتصادی کشور و تمرکز بر امور مالی دولت تاسیس گردید. با واگذاری امتیاز انحصاری چاپ اسکناس از بانک شاهنشاهی به بانک ملی در سال ۱۳۱۰ ، این بانک به مهم‌ترین نهاد پولی و مالی کشور تبدیل شد. در سال ۱۳۳۹ شمسی برای ساماندهی و نظارت جامع بر سیاست‌های پولی و اعتباری و کنترل انتشار اسکناس، بانک مرکزی ایران تاسیس شد.

در دوران قبل از انقلاب علاوه بر بانک‌های دولتی، بانکداری خصوصی نیز شکل گرفته بود. بانک صادرات یکی از مهمترین بانک‌های خصوصی داخلی شناخته می‌شد. سیاست این بانک، ایجاد شعب کوچک ولی فراوان در سطح کشور بود که موجب گسترش خدمات بانکی به اقشار وسیع‌تری از مردم شد. متاسفانه رژیم پهلوی در سال‌های آخر حکومت خود اقدام به راه‌اندازی بانک‌های خصوصی متعددی نظیر بانک ایرانیان، بانک عمران، بانک تهران و… نمود که یا وابسته به بنیاد پهلوی بودند و یا افرادی مانند رام، لاله، یزدانی و… مالک آنها به شمار می‌رفتند.

به طور کلی در دهه ۵۰ شمسی با افزایش چشمگیر درآمدهای ارزی به دلیل افزایش قیمت جهانی نفت، سیستم بانکی کشور به سرعت گسترش یافت، به طوری که بین سال های ۵۱ تا ۵۷ حجم عملیات بانکی ۷ برابر افزایش یافت و تعداد بانک های تجاری و تخصصی از ۲۶ به ۳۶ رسید و در حدود ۱۳۰۰ واحد بانکی به شبکه بانکی کشور اضافه شد.  بسیاری از این بانک ها در آستانه انقلاب اسلامی ایران در سال ۵۷ ورشکست شدند و قادر به پاسخگویی به تقاضای برداشت سپرده های مردم نبودند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، فصل جدیدی در تاریخ بانکداری ایران گشوده شد که مهمترین محور آن، بانکداری بدون ربا بود. در قسمت بعدی یادداشت به بررسی دقیق‌تر بانکداری پس از انقلاب خواهیم پرداخت.

برخی منابع مورد استفاده برای این یادداشت:

کتاب «بانکداری مرکزی» نوشته تاماراک مُئِنجاک ترجمه احمد عزیزی

« تاریخ بانکداری اسلامی» در ایران نوشته میثم مهرپور