تحریم نفتی چگونه بی اثر شد؟

هاتف فرج الهی

آمریکا و اروپا مدتی است که با اعمال تحریم های نفتی، تلاش دارند راه تامین بودجه ایران و روسیه را مسدود کنند، موضوعی که در دورانی کوتاه مدت تاثیر داشت اما پس از آن بی اثر شد و اکنون شاهد آن هستیم که نفت ایران و روسیه صادرات قابل توجهی دارد.

در این راستا گفته می شود که یکی از مهم ترین راهکار های عبور از تحریم های نفتی استفاده از بازارهای خاکستری است که نفت را از مسیرهای پیچیده به بازارهای هدف تحویل می دهد.

از این  رو پیش بینی می شود که در آینده شاهد آن باشیم که سیستم بنیانی بازارهای خاکستری که یکی از مهم ترین آنها حمل و نقل است، گسترش خواهد یافت و تحریم نفت روز به روز سخت تر خواهد شد.

نشریه اکونومیست نیز در این راستا می نویسد که در یک سالی که از آغاز جنگ در اوکراین می‌گذرد، شرکت‌های غربی که زمانی بر بازار مسلط بودند دیگر از تجارت، حمل و نقل و بیمه نفت روسیه عقب‌نشینی کردند.

به جای آنها، تازه‌واردان مرموزی وارد شده و شروع به فروش نفت خام این کشور کرده‌اند. آنها نه در ژنو، بلکه در هنگ‌کنگ یا دبی مستقر هستند. بسیاری از آنها قبلا هرگز با این مسائل، بازار نفت و سازوکار آن آشنایی نداشته‌اند.

بنابراین سیستم انرژی جهانی پراکنده‌تر، گسسته و پرریسک‌تر خواهد شد.

نیاز روسیه به یک زنجیره تامین جایگزین که از زمان شروع جنگ در اوکراین به وجود آمده، پس از ۵ دسامبر، زمانی که بسته تحریم‌های غرب اجرایی شد، شدیدتر شده است.

این اقدامات واردات نفت خام از طریق دریا را ممنوع کرده و به کشتی‌های روسی تنها در صورتی اجازه می‌دهد از شرکت‌های لجستیک و بیمه غرب استفاده کنند که محموله‌شان زیر ۶۰ دلار در هر بشکه قیمت داشته باشد.

تحریم‌های بیشتر روی دیزل و محصولات پالایش شده، از پنجم فوریه به اجرا گذاشته می‌شود و به این ترتیب این کانال‌های پشتی جدید حیاتی‌تر خواهند شد.

صادرات روسیه پس از تمهیدات اولیه اروپا در ماه دسامبر، کاهش یافت. با این حال، دو ماه بعد، صادرات آنها دوباره بهبود پیدا کرد. همانطور که انتظار می‌رفت، چین و هند بیشتر بشکه‌های تحریم‌شده را دریافت کردند.

با این حال شگفتی دیگری هم به وجود آمد: حجم این محموله‌ها با مقاصد ناشناخته افزایش یافته است. نفت روسیه که زمانی به راحتی قابل ردیابی بود، اکنون از طریق کانال‌های سایه بیشتر توزیع می‌شود.

برخی از داد و ستدها هنوز هم از همان کشتی‌رانی یونانی، بیمه‌گران بریتانیایی و بانک‌های هلند و ژاپنی استفاده می‌کنند که مدت‌هاست بر این صنعت تسلط دارند.

این کانال به لطف سقف قیمت تعیین شده توسط غرب زنده مانده است.

اما از اول ژانویه، بزرگترین شرکت‌های بیمه اتکایی جهان که بیمه‌گذاران را بیمه می‌کند،‌ تصمیم گرفتند دیگر حمل و نقل از بنادر روسیه را پوشش ندهند.

بیمه‌گران غربی اکنون چاره‌ای جز خروج از کسب‌وکار یا پرداخت هزینه‌های اضافی ناشی از افزایش ریسک ندارند.

در سمت دیگر ماجرا، تجارت «سیاه» قرار دارد که توسط تولیدکنندگانی مانند ایران و ونزوئلا امتحان و آزمایش می‌شود. تانکرهای شکست خورده با نیم قرن قدمت با فرستنده‌های خاموش به سمت مشتریان مخفی حرکت می‌کنند.

گاهی اوقات این تانکرها در طول سفر چندبار تغییرنام داده و رنگشان عوض می‌شود. آنها اغلب از طریق پایانه‌های شلوغی که نفت خام آنها با سایرین مخلوط می‌شود،‌ عبور می‌کنند که تشخیصشان را دشوار می‌کند.

عمان و امارات متحد عربی که در ده ماهه اول سال ۲۰۲۲ بیشتر از مجموع سه سال گذشته نفت روسیه را وارد کردند، به نظر می‌رسد بخشی از آنها را با هم ترکیب و دوباره به اروپا فروخته‌اند.

مالزی دو برابر بیشتر از آنچه در توان دارد، نفت خام به چین صادر کرده است.

از زمانی که اتحادیه اروپا برای اولین بار تحریم‌های لجستیکی را در نظر گرفت، بازار نفتکش‌های دست‌دوم رونق گرفت. به گفته شرکت اس‌اس‌وای که یک دلال کشتی است، سال گذشته نزدیک به ۲۰۰ کشتی حامل نفت خام دست به دست شدند که حدود ۵۵ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۱ بوده است.

بیشتر آنها تانکرهای «افرامکس» و «سوئزمکس» بودند: این کشتی‌ها با حداکثر ظرفیت یک میلیون بشکه، تنها کشتی‌هایی هستند که به اندازه کافی کوچکند تا در بنادر روسیه پهلو بگیرند.

تقاضا برای افرامکس به قدری زیاد بوده که اخیرا تعدادی از آنها به قیمت ۳۵ میلیون دلار فروخته شده است. ناوگانی که روسیه می‌تواند برای دور زدن سقف قیمت از آن استفاده کند، اکنون ۳۶۰ کشتی دارد که معادل ۱۶ درصد از موجودی نفتکش‌های جهانی را شامل می‌شود.

اما بسیاری از این کشتی‌ها بیش از دو دهه قدمت دارند و سفرهای طولانی انجام می‌دهند. نفت خام کمتر از یک هفته طول می‌کشد تا از دریای سیاه به اروپا و ۴۵ روز طول می‌کشد به چین برسد.

با رونق کسب و کار جدید، واسطه‌های جدید مجبور به یافتن تامین کنندگان مالی برای سرمایه‌گذاری و بیمه عملیات خود شدند. توانایی نگهداری میلیون‌ها بشکه بدون سرمایه‌گذاری با استفاده از خطوط اعتباری تقریبا نامحدود از بزرگترین بانک‌های جهان برای مدت طولانی یکی از عناصر حیاتی تجارت نفت بوده است. در مورد نفت روسیه که فعلا بانک‌های غربی از آن دوری می‌کنند این روش دیگر جواب نمی‌دهد.

در عوض به نظر می‌رسد تجارت در سایه از طریق اعتبار از سوی دولت روسیه تقویت می‌شود و واسطه‌ها تنها پس از جمع‌آوری درآمد، هزینه محموله را پرداخت می‌کنند.

تامین بیمه از همه مراحل پیچیده‌تر است. این حمل‌کنندگان نفت نیستند که فقط به محافظت از محموله و کشتی‌های خود نیاز دارند. بنادر هم برای هزینه و آسیب‌هایی که کشتی‌ها ممکن است به افراد، اموال یا طبیعت وارد کنند به بیمه حفاظت و غرامت (p&i) نیاز دارند.

خسارت‌ها و بدهی‌های ناشی از نشت نفت می‌تواند آنقدر زیاد باشد که ۹۰ درصد از پوشش جهانی بیمه حفاظت و غرامت را شامل می‌شود.

اما روسیه برای این مشکل هم راه‌حلی پیدا کرده است. از دسامبر، شرکت‌های روسی که اغلب در تجارت کشتیرانی تازه‌کار هستند، به نظر می‌رسد که برای ارائه بیمه بار و کشتی  هم وارد عمل شده‌اند.

همین جریان برای ایران نیز صدق می کند، البته باید به یاد داشته باشیم که ایران برای حضور در بازار خاکستری از ابزارهای قیمت گذاری جدیدی نیز استفاده می کند، تا خریداران را برای چشم پوشی از ریسک های بیمه ای متقاعد کند.

جریان جدیدی که برای تولیدکننده بزرگ نفت جهان روسیه و ایران اتفاق افتاده، می تواند در آینده شکل جدیدی به بازار نفت ببخشد، شکلی که در آن شرکت های بزرگ دیگر تجارت نفت را به عهده ندارند و شرکت های کوچک تر با استفاده از پشتوانه سرمایه دولت ها بازار را هدایت می کنند.

این مساله می تواند بخش قابل توجهی از اعتبار بازار غول های نفتی که عمدتا آمریکایی و اروپایی هستند را خدشه دار کند و این به معنای آن است که بازار نفت به خودی خود تحریم ها را پس خواهد زد و تحریم تنها یک واژه و اقدام سیاسی باقی بماند.