جمهوری آذربایجان در آستانه حذف از کریدور جنوب به شمال ایران

محمد ارفع

بعد از جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در پاییز سال گذشته برگزاری مانورها و تحرکات نظامی مشترک باکو و آنکارا با حضور دیگر کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در این منطقه شدت گرفته است. بسیاری این رزمایش‌ها را زنگ خطری، هم برای روسیه، هم ارمنستان و هم جمهوری اسلامی ایران می دانند؛ به ویژه آنکه بعد از جنگ سال گذشته شاهد نفوذ هر چه بیشتر و پررنگ تر اسرائیل در منطقه قره‌باغ، ذیل تقویت روابط سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک تل آویو با آنکارا و باکو نیز بوده‌ایم.

در کنار آن از دو هفته پیش جمهوری آذربایجان در نزدیکی روستای «ائیوازلی» واقع در مسیر گوروس‌ – قاپان آغاز به دریافت رسوم گمرکی از کامیون‌های حامل کالا از ایران به ارمنستان و برعکس کرده است. بازرسی و تفتیش کامیون‌ها با پلاک ایرانی از سوی جمهوری آذربایجان به دستگیری دو راننده انجامیده و علیرغم پیگیری‌های دیپلماتیک تهران تاکنون باکو حاضر به آزاد کردن آنان نشده است؛ چرا که این مسئله به گفته مقامات آذربایجان جزو حساسیت‌های آذربایجان محسوب می شود.

به هر حال در جریان جنگ ۴۴ روزه پاییز سال گذشته، جمهوری آذربایجان بر بخشی از خاک خود را که تحت سیطره ارتش ارمنستان قرارداشت، بازپس گرفت؛ اما نظارت بر منطقه خان‌کندی که اکثریت ساکنان آن ارمنی‌تبار هستند، به همراه جاده اتصال این شهر به ارمنستان، برای پنج سال به نیروهای نظامی روسیه محول شد که سبب بروز برخی اختلافات شده است.

طی روزهای اخیر اتفاقی رخ داد که ایران از بابت آن نگرانی بسیاری داشت، اما شاید تصور نمی‌کرد که این نگرانی به این زودی به واقعیت بدل شود: جمهوری‌آذربایجان، مرزِ زمینی میان ایران و ارمنستان را مسدود کرد.

کمی پیش از انتشار خبر بسته‌شدن این مرز، وزارت دفاع جمهوری‌ آذربایجان نظامیان ارمنستان را متهم کرد که با چاقو به یک سرباز آن کشور حمله کرده‌اند. وزارت دفاع ارمنستان این اتهام را رد کرد و آن را «دروغ محض»ی خواند که در راستای جنگ روانی جمهوری‌ آذربایجان علیه این کشور بوده است.

اما در پسِ‌ این رخدادِ به ظاهر ساده، انبوهی از برنامه‌ریزی‌های ژئوپولتیک نهفته است: ترکیه و جمهوری‌ آذربایجان در حال متحد‌ شدن هستند و در این اتحاد جدید، یکی از اهداف، محدودکردن ایران است.

حتی برخی معتقدند که سیاست «نوعثمانی‌گری» (Neo-Ottomanism) ترکیه، حالا شتاب گرفته و این یعنی جنگی پنهان میان ایران و ترکیه کلید خورده است.

این نو عثمانی‌گری تا جایی پیش رفت که در جریان رژه پیروزی در باکو، پایتخت جمهوری‌آذربایجان، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، به عنوان مهمان ویژه، شانه‌به‌شانه الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان ایستاد و از قوای نظامیِ دو کشور سان دید.

اردوغان اما ابیاتی از یک شعر قدیمی را هم خواند که تعبیرِ آن، اتحاد میان سرزمین‌های ترک‌نشینی بود که شامل استان‌های ترک‌نشین ایران هم می‌شد. واکنش‌ها به شعرخوانی اردوغان در ایران بسیار شدید و گسترده بود و روابط دو کشور را در مدتی کوتاه به‌شدت تیره کرد. این نخستین نشانه واضح و روشن از طرح بلندمدت ترکیه برای «گسترش امپراتوری» این کشور به سمت مرزهای ایران بود.

از آن سو، همزمان با بازپس‌گیری منطقه قره‌باغ در جریان جنگِ اخیر میان جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان، ایران مزیت خود در دسترسی به «جمهوری‌ نخجوان» (بخشی خودمختار از جمهوری‌آذربایجان) را از دست داد.

تا پیش از این دسترسی زمینی و حتی هوایی شهروندان جمهوری‌آذربایجان به این بخش از کشورشان، تنها از طریق خاک و آسمان ایران مقدور بود. در توافق‌نامه صلح جدید میان آذربایجان و ارمنستان بندی وجود داشت که به آذربایجان اجازه می‌داد تحت نظارت نیروهای ارتش روسیه، مسیری زمینی برای اتصال خاکِ اصلی جمهوری‌آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان داشته باشد، مسیری که در عمل به ضرر ایران و به نفع ترکیه است.

این در حالی است که همکاری میان ترکیه و جمهوری ‌آذربایجان (دو کشور ترک‌زبان در همسایگی ایران)، حالا موجب شده ایران دسترسی به ارمنستان را هم از دست بدهد. مرز میان ایران و ارمنستان، تنها حدود ۳۵ کیلومتر طول دارد و یکی از کوتاه‌ترین مرزها میان دو کشور در جهان است.

سیاست‌های ترکیه و جمهوری‌آذربایجان، ظاهرا ایران و ارمنستان را در یک کفه ترازو قرار داده است: دو کشوری که دور زده شدند.

به این ترتیب، ارمنستان اکنون میان دو کشوری که با آنها سرِ جنگ دارد (ترکیه و آذربایجان) به اصطلاح «ساندویچ» شده و تنها با دو کشور دیگر مرز دارد: ایران و گرجستان. گرجستان به نسبت بی‌طرف است؛ اما نزدیکی به ترکیه را ترجیح می‌دهد. به این ترتیب، ایران و ارمنستان حالا در یک کفه ترازو قرار گرفته‌اند.

از سوی دیگر، ترکیه از طریق مسیر زمینیِ مورد بیان در بالا، مستقیما به خاک جمهوری‌آذربایجان و دریای خزر دسترسی پیدا کرده است. از آن سو، با گذر از دریای خزر، ترکیه می‌تواند به کشورهای آسیای میانه (که از نظر فرهنگی با ترکیه نزدیکی دارند) هم دسترسی پیدا کند.

اما طرح ترکیه برای محدودکردن ایران گسترده‌تر از موضوع ارمنستان است. طی ماه‌های گذشته، ترکیه و چین نخستین مبادله کالا از طریق مسیری ریلی که بین دو کشور احداث شده است و شرق آسیا را به غرب این قاره متصل می‌کند، کلید زدند. به این ترتیب، در سال جاری، پس از نزدیک به یک دهه، نخستین محموله باری ترکیه به چین، بدون گذشتن از ایران، از طریق ریلی-دریایی از «استانبول» در ترکیه به شهر «شی‌آن» چین رسید.

این محموله باری، پس از گذر از خاک ترکیه و گرجستان، وارد خاک جمهوری‌آذربایجان شده و در بندر «باکو»، به وسیله کشتی، عرض دریای خزر را طی کرده و در خاک قزاقستان، دوباره وارد مسیر ریلی شده است. در نهایت، پس از طی‌کردن نزدیک به ۵ هزار کیلومتر مسیر ریلی در خاک قزاقستان و چین، این قطار به مقصد رسید.

این محموله، طی ۱۲ روز مسیری به طول ۸ هزار و ۶۹۶ کیلومتر را پشت سر گذاشته و این در حالی است که طی‌کردن همین مسیر از طریق دریایی، حدود یک ماه زمان می‌طلبد. نکته اینجا است که این مسیر به عنوان بخشی از پروژه «راه ابریشم جدید» (موسوم به طرح «یک کمربند-یک جاده»)، قرار بود از ایران هم عبور کند و به این ترتیب، ایران بخشی از «راه ابریشم» کهن را احیا کند و به درآمد ترانزیتی بالایی برسد.

محمود احمدی‌نژاد در دوران ریاست جمهوری خود اعلام کرد که خط‌ آهن شمال شرق کشور به ترکمنستان متصل شده، اما این مسیر، در واقع هنوز هم عملیاتی نشده است. این در حالی است که دولت حسن روحانی هم با وجود وعده‌های مکرر، نتوانسته مسیر کوتاه رشت‌-آستارا را تکمیل کند تا راه‌آهن ایران و جمهوری‌آذربایجان به یکدیگر متصل شوند.

هر دو این مسیر‌های ریلی، در واقع قرار بود نقش ایران به عنوان یکی از کلیدی‌ترین قطعات پازل تکمیل «راه ابریشم» جدید را پررنگ کنند؛ اما حالا ترکیه با پیش‌دستی، عملا ایران را از این برنامه کنار گذاشته است.

بر عکسِ ایران، ترکیه در طول دو دهه اخیر، بیشترین تلاش خود را به کار گرفته تا در نقشه آینده قدرت اقتصادی در جهان که یکی از ارکان آن امکانِ ترانزیت گسترده‌تر کالا است، جایی برای خود دست و پا کند. با این حال به نظر می‌آید این بار ایران ساکت ننشسته است و می‌خواهد مزیت ارتباطی و اتصال کریدور شمال-جنوب را به هر صورتی که شده حفظ کند؛ از این رو به حذف آذربایجان به عنوان یکی از اقدامات فکر کرده است.

به همین دلیل است که هفته گذشته مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیریناهای حمل و نقل ایران به ایروان رفت و پس از بازگشت، روز گذشته به خبرگزاری ایلنا از توافق برای ساخت کریدور ترانزیتی جدید ایران- ارمنستان- گرجستان خبر داده است که به موجب آن آذربایجان از مسیر ترانزیتی ایران به روسیه و حتی اروپا حذف می شود.

خیرالله خادمی در این گفت‌وگو از مذاکره با ارمنی‌ها برای احداث یک کریدور جدید خبر داد و گفت: ارمنستان به دنبال ساخت جاده ترانزیتی جدید از ایران تا گرجستان است که برای مشارکت در ساخت این مسیر جدید که کشورمان را به گرجستان می‌رساند، اعلام آمادگی کرده‌ایم.
او ادامه داد: البته این کریدور جدید ترانزیتی جدا از ساخت مسیر جایگزین گوریس- قاپان است و درباره ساخت مسیر جایگزین یا همان جاده تاتو هم به توافقاتی رسیدیم.

خادمی گفت: اکنون یک مسیر ارتباطی از مرز نوردوز در آذربایجان شرقی تا مرکز کشور ایروان به طول حدود ۴۰۰ کیلومتر وجود دارد که این مسیر به عنوان کریدور شمال- جنوب به مرز گرجستان می‌رسد و عملا این مسیر بخشی از کریدور شمال- جنوب کشورمان محسوب می‌شود که از این مسیر از طریق ارمنستان و گرجستان به حوزه قفقاز و در نهایت به اروپا متصل می شویم.

معاون وزیر راه و شهرسازی درباره محور مذاکرات با طرف ارمنی گفت: درباره دو موضوع با کشور ارمنستان وارد مذاکره شدیم: اول اینکه باید سریعا یک مسیر جایگزینی ایجاد شود که دیگر از خاک آذربایجان ترددی انجام نشود و این موضوع برای ارمنی‌ها هم حایز اهمیت و خواست آنها هم است. بنابراین احداث مسیر جایگزین در دو واریانت موضوع مورد توافق بود و در برنامه کار قرار گرفته است.

او افزود: واریانت اول عملا از قاپان به سمت تاتو است و از تاتو به سی سیان می‌رود. از آنجا که شهر تاتو یک شهر تفریحی است، جاده‌ای آسفالت‌شده دارد اما با جاده آنتی پس از حدود ۲۱ کیلومتر از منطقه گوریس به این مسیر می‌رسیم که طول این جاده جایگزین، حدود ۳۰ تا ۳۵ کیلومتر و بخشی از آن جاده آسفالته است و مشکلی در آن محدوده وجود ندارد.

بخش باقی مانده آن حدود ۲۰ کیلومتر بوده که ۱۰ کیلومتر آن آسفالت باقی مانده و تا سه هفته آینده عملیات آسفالت این محدود را به پایان می‌رسد البته باید توجه داشت که در این منطقه در آستانه فصل سرما، بارندگی‌ها آغاز شده است.

مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل ادامه داد: بنابراین با تکمیل این جاده یک راه جایگزینی موازی جاده قبلی ایجاد خواهد شد تا بدون عبور از آذربایجان به ارمنستان متصل شویم.

خادمی با بیان اینکه تا سه هفته آینده مرحله اول مسیر جایگزین احداث خواهد شد، گفت: مشکل اصلی، بخش گردنه‌های سخت این مسیر و واریانت جدید است که تریلی‌ها به سختی ازاین محدوده عبور می‌کنند. البته پس از رفتار آذربایجان بخشی از ترافیک خودروهای سبک و کامیون‌های ۶ چرخ به این مسیر منتقل شد؛ اما همان‌طور که گفته شد ۱۰ کیلومتر از این مسیر خاکی است تا سه هفته آینده عملیات آسفالت آن به پایان می‌رسد.

معاون وزیر راه وشهرسازی با مرور جزییات واریانت دوم مرحله دوم گفت: احداث واریانت دوم از تاتو به سی‌سیان برای رفع گردنه‌های مذکور است که عملیات ساخت ان آغاز شده و دو پیمانکار در حال فعالیت در این مسیر هستند که عملیات احداث و تکمیل این مسیر در چند ماه آینده به پایان می‌رسد.

وی با تاکید بر اینکه با ساخت این مسیر مشکل این محور به طور دائمی برطرف می‌شود و کاملا به عنوان یک مسیر جایگزین کار خواهد کرد، افزود: ایران از طریق شرکت‌های بخش خصوصی برای مشارکت در ساخت مسیر جایگزین اعلام آمادگی کرده است.