آیا شهرهای ایران آماده ورود به عصر دولت‌های شهری هوشمند هستند؟
فواد شیرانی؛ دکتری مدیریت کارآفرینی و آینده پژوهی
تهران، مشهد، اصفهان و دیگر کلان‌شهرهای ایران هر روز با چالش‌های بیشتری در مدیریت شهری روبه‌رو می‌شوند؛ از ترافیک و آلودگی هوا گرفته تا بحران منابع مالی و ضعف در سیاست‌گذاری‌های نوآورانه. اما آیا شهرداری شهرهای ایران می‌توانند مانند نمونه‌های موفق جهانی، خود را به قابلیت‌های پویای مدیریت شهری مجهز کنند؟
پژوهشی که اخیراً توسط UCL Institute for Innovation and Public Purpose (IIPP) منتشر شده، نشان می‌دهد که تحول در مدیریت شهری وابسته به مجموعه‌ای از قابلیت‌های پویا است؛ مجموعه‌ای از مهارت‌ها و ظرفیت‌های سازمانی که دولت‌های شهری را قادر می‌سازد تا با شرایط متغیر اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی سازگار شوند.
این مطالعه که با همکاری بنیاد بلومبرگ انجام شده، در حال توسعه شاخص قابلیت‌های بخش عمومی است، که قرار است در سال ۲۰۲۵ به عنوان یک معیار جهانی برای سنجش توانمندی دولت‌های شهری منتشر شود.
اما پرسش اساسی این است: چقدر از این چارچوب‌های بین‌المللی برای ایران قابل تطبیق است؟ آیا مدیریت شهری کشور ما، از تهران تا کرمانشاه، آمادگی ورود به این سطح از حکمرانی شهری را دارند؟
در بسیاری از کشورهای پیشرو، شهرداری‌ها به عنوان بازیگران مستقل و قدرتمند، سیاست‌گذاری‌های کلان خود را با کمک داده‌های دقیق، مدل‌های مالی نوآورانه و فناوری‌های هوشمند مدیریت می‌کنند. اما در ایران، شهرداری همچنان درگیر مشکلاتی هستند که آن‌ها را از توسعه پایدار بازمی‌دارد.
بسیاری از شهرهای موفق جهان، مانند ملبورن، هلسینکی و سائوپائولو، از ترکیبی از مالیات‌های محلی، سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و حمایت‌های ملی برای تأمین مالی پروژه‌های شهری خود استفاده می‌کنند. در مقابل، در ایران، شهرداری‌ها عمدتاً به درآمدهای ناپایدار نظیر فروش تراکم و کمک‌های دولتی متکی هستند. این مدل نه‌تنها ناپایدار است، بلکه شهرداری‌ها را در معرض تغییرات ناگهانی اقتصادی و تصمیمات سیاسی قرار می‌دهد.
یکی از تفاوت‌های اساسی میان دولت‌های شهری ایران و کشورهای پیشرفته، میزان استقلال عمل در تصمیم‌گیری‌ها است. در ایران، بسیاری از سیاست‌های شهری، حتی در حوزه‌هایی مانند حمل‌ونقل، محیط زیست و مسکن، نیاز به تأییدیه‌های متعدد از نهادهای دولتی دارند. این در حالی است که در مدل‌های موفق، دولت‌های محلی نه‌تنها در سیاست‌گذاری مستقل عمل می‌کنند، بلکه قدرت اعمال مالیات‌های محلی و مدیریت منابع شهری را نیز دارند.
از طرفی شهرهای مدرن دنیا به سمت مدیریت مبتنی بر داده حرکت کرده‌اند. برای مثال، در شهرهایی مانند سیدنی و تورکو، از تحلیل داده‌های کلان و هوش مصنوعی برای تصمیم‌گیری‌های کلیدی استفاده می‌شود. اما در ایران، فقدان زیرساخت‌های دیجیتال و سیستم‌های داده‌محور، یکی از موانع اصلی مدیریت کارآمد شهری است. هنوز بسیاری از شهرداری‌ها از روش‌های سنتی برای برنامه‌ریزی و پیش‌بینی نیازهای شهری استفاده می‌کنند، که نتیجه آن تصمیمات غیرواقع‌بینانه و ناکارآمد است.
تحول در مدیریت شهری ایران تنها زمانی ممکن است که شهرداری‌ها بتوانند نقش خود را از نهادهای اجرایی وابسته به دولت مرکزی به مراکز تصمیم‌گیری مستقل و نوآور تغییر دهند. برای رسیدن به این نقطه، سه مسیر کلیدی باید دنبال شود:
۱. افزایش استقلال شهرداری‌ها
اگر شهرداری‌ها بتوانند قدرت بیشتری در تصمیم‌گیری و مدیریت منابع خود داشته باشند، روند توسعه شهری در ایران می‌تواند سرعت و کیفیت بهتری پیدا کند. تفویض اختیارات به شوراهای شهر، ایجاد نهادهای مالی مستقل و اصلاح قوانین شهری، از جمله اقداماتی است که می‌تواند این تحول را تسهیل کند.
۲. اصلاح مدل‌های تأمین مالی شهری
شهرداری‌های ایران باید از اقتصاد فروش تراکم فاصله بگیرند و به سمت مدل‌های پایدارتر مانند مالیات‌های محلی، انتشار اوراق قرضه شهری و سرمایه‌گذاری‌های عمومی-خصوصی حرکت کنند. بسیاری از کشورها، با اجرای مدل‌هایی مانند بودجه‌ریزی مشارکتی و سرمایه‌گذاری مبتنی بر عملکرد، توانسته‌اند منابع مالی خود را متنوع‌تر و پایدارتر کنند.
۳. دیجیتالی‌سازی و هوشمندسازی مدیریت شهری
شهرداری‌های ایران باید به‌سرعت زیرساخت‌های دیجیتالی خود را توسعه دهند و از تحلیل داده، هوش مصنوعی و ابزارهای دیجیتال برای تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر بهره ببرند. ایجاد سامانه‌های یکپارچه مدیریت شهری، پلتفرم‌های داده‌محور برای رصد مشکلات و توسعه اپلیکیشن‌های هوشمند شهری از جمله اقداماتی است که می‌تواند شهرداری‌ها را به دولت‌های شهری هوشمند تبدیل کند.
سخن پایانی
تحقیقات بین‌المللی نشان می‌دهند که شهرهای موفق جهان نه به‌دلیل منابع مالی بیشتر، بلکه به‌واسطه انعطاف‌پذیری در سیاست‌گذاری، نوآوری در تأمین مالی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین توانسته‌اند پیشرفت کنند. شهرهای ایران نیز می‌توانند در این مسیر گام بردارند، اما این امر نیازمند تحولات ساختاری در نظام حکمرانی شهری، تغییر مدل‌های تأمین مالی و پذیرش فناوری‌های نوین است.
مدیریت شهری ایران بر سر یک دوراهی قرار دارند: یا باید به سمت نوآوری و توسعه پایدار حرکت کنند، یا در ساختارهای قدیمی و ناکارآمد گرفتار بمانند. انتخاب با مدیران شهری، سیاست‌گذاران و مردم است. آیا آماده تغییر هستیم؟
