تغییر آرایش بازار صادراتی ایران در منطقه
بررسی داده‌های جدید گمرک جمهوری اسلامی ایران درباره تجارت با ۱۵ کشور همسایه در سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴، تصویر متفاوتی از تجارت منطقه‌ای کشور ترسیم می‌کند؛ آماری که با وجود ثبت کاهش ۱۶ درصدی در ارزش کل تجارت خارجی ایران با همسایگان، نشانه‌هایی از ظرفیت‌های نو و راهبردهای تازه برای عبور از وضعیت رکودی بازارهای صادراتی را به نمایش گذاشته است.
به گزارش عصراقتصاد، در مجموع، تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه در بهار امسال به ۱۳ میلیارد و ۴۲۷ میلیون دلار رسید که نسبت به مدت مشابه سال قبل، هم از نظر ارزش (۱۶ درصد) و هم وزن (۱۷ درصد) کاهش یافته است. این افت قابل توجه، زنگ هشداری برای سیاستگذاران تجارت خارجی محسوب می‌شود، اما در عین حال زمینه‌ای برای بازنگری سیاست‌ها و ترمیم ضعف‌های ساختاری و اجرایی ایجاد می‌کند.
از فروردین تا پایان خرداد ۱۴۰۴، ایران نزدیک به ۶ میلیارد و ۶۵۰ میلیون دلار محصولات به کشورهای همسایه صادر کرد که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۲ درصد کمتر شده است. این کاهش چشمگیر عمدتاً ناشی از افت صادرات به عراق و امارات متحده عربی، دو شریک کلیدی منطقه‌ای ایران است؛ به طور خاص، بازار عراق با افت تقاضا و سیاست‌های محدودکننده واردات و بازار امارات به دلیل محدودیت‌های بانکی و ترانزیتی، نقش مهمی در این افت ایفا کرده‌اند.
کاهش مبادلات با برخی همسایگان قدیمی، همزمان با رشد معنادار تجارت ایران با قطر، روسیه و عمان، تصویری تازه از بازار منطقه‌ای ترسیم کرده است
کاهش مراودات با ترکیه و افغانستان نیز مؤید نیاز مبرم بازارهای سنتی ایران به حمایت هدفمندتر و ثبات‌بخشی به سیاست‌های صادراتی و روابط تجاری است.
در بین مقاصد صادراتی، عراق با ۱.۹ میلیارد دلار، امارات با ۱.۶ میلیارد دلار، ترکیه با ۹۴۰ میلیون دلار، افغانستان با بیش از ۵۱۰ میلیون دلار و عمان با ۴۳۷ میلیون دلار، به ترتیب جایگاه‌های نخست را به خود اختصاص داده‌اند؛ اما ضعف‌ها در حوزه لجستیک، حمل‌ونقل، نوسان شدید ارزی و رقابت فزاینده سایر صادرکنندگان منطقه‌ای باعث کاهش حجم صادرات شد.
رشد تجارت با شرکای جدید
در همین بازه، میزان واردات ایران از کشورهای همسایه با کاهشی ۹.۶۵ درصدی به ۶ میلیارد و ۷۷۷ میلیون دلار رسیده است؛ امارات و ترکیه همچنان اصلی‌ترین شرکای وارداتی ایران هستند اما رشد واردات از کشورهایی مانند روسیه و عمان، از تغییر تدریجی آرایش بازار منطقه‌ای ایران حکایت می‌کند. این تغییرات فرصت‌های تازه‌ای برای بهره‌برداری از تنوع بیشتر در واردات و تثبیت منابع تأمین کشور فراهم می‌کند.
بر این اساس، میزان واردات اندکی بیشتر از حجم صادرات بوده و تراز تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه به صورت جزئی منفی ارزیابی می‌شود (۶.۷۷۷ میلیارد دلار واردات مقابل ۶.۶۵ میلیارد دلار صادرات). با این وجود، حجم نسبتاً بالای صادرات در شرایط محدودیت‌های ارزی و تحریمی، پتانسیل بالای بازار همسایگان را برای جذب کالاهای ایرانی اثبات می‌کند.
در حالی که بخش عمده‌ای از تجارت با برخی شرکای سنتی افت داشته، رشد مبادلات با برخی شرکای نوظهور حاکی از قابل اتکا بودن راهبرد تنوع‌بخشی برای افزایش سهم ایران در بازار منطقه است. بر اساس گزارش گمرک، قطر در صدر کشورهایی است که مبادلات تجاری‌شان با ایران افزایش داشته و این رشد معنادار به ۶۹ درصد رسیده است؛ روسیه نیز با صعود ۱۹ درصدی و عمان با رشد ۱۱ درصدی، پیام روشنی درباره استمرار و پایداری روابط اقتصادی دوجانبه مخابره کردند. ترکمنستان نیز با رشد ۸.۵ درصدی سهم بیشتری را در تجارت منطقه‌ای ایران ایفا کرده است.
فرآیندهای تسهیل‌شده بانکی، اصلاح تعرفه‌ها و تقویت زیرساخت‌های ترانزیتی، عامل اصلی این رشدهاست و نشان می‌دهد که اصلاحات ساختاری و تعاملات دیپلماتیک هوشمندانه می‌تواند حتی در شرایط محدودیت و تحریم، بازارهای جدیدی را برای صادرات ایرانی‌ها فعال نگه دارد.
کاهش صادرات به همسایگان در شرایط تأکید دولت بر دیپلماسی اقتصادی منطقه‌ای، لزوم اصلاح برخی سیاست‌ها و افزایش حمایت عملی از صادرکنندگان را دوچندان کرده است. روند جدید نشان می‌دهد هر جا ایران زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بانکی را تقویت و تعهدات فنی و تعرفه‌ای را عملیاتی کرده، بازار هدف از رکود خارج شده و صادرات رونق یافته است.
مسیر آینده، به‌ویژه در حوزه‌های اوراسیا، خلیج فارس و آسیای میانه، نیازمند نگاه راهبردی به توافقنامه‌های دوجانبه، توسعه بازارهای صادراتی و تشویق بخش خصوصی به نوآوری در عرصه رقابت است.
تکیه بر مزیت‌های صنعتی و توسعه فناوری
از سوی دیگر، سیاست‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت نگاهی بلندمدت به صنایع مادر و فناوری‌های نوین را دنبال می‌کند. قائم‌مقام وزارت صمت، با اشاره به موقعیت منحصربه‌فرد کشور در حوزه انرژی، معادن و صنایع دریا محور، تأکید دارد که توجه به زنجیره ارزش، گسترش صنایع وابسته و بهره‌مندی از فناوری اطلاعات، نقشی کلیدی در تحول صنعتی و رشد تولید ایفا خواهد کرد.
تنوع‌یابی شرکای تجاری و رشد مبادلات با بازارهای نوظهور، شانس ایران را برای عبور از چالش‌های فعلی و افزایش تاب‌آوری اقتصادی افزایش داده است
عضویت ایران در پیمان‌هایی همچون سازمان همکاری شانگهای و تلاش برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، ظرفیت‌های بی‌رقیبی را پیش‌روی صادرات صنعتی کشور قرار می‌دهد. مزیت دسترسی به انرژی ارزان، نیروی کار ماهر و بازارهای رو به رشد منطقه‌ای، فرصت مناسبی است تا کشور نقش مؤثری در تجارت جهانی ایفا کند.
هرچند کاهش تجارت با برخی شرکای سنتی نوعی هشدار برای اقتصاد منطقه‌ای ایران تلقی می‌شود، اما قدرت ایران در تطبیق با بازارهای جدید و رشد تجارت با همسایگان فعال، اثبات می‌کند که جهش صادرات غیرنفتی، با تحول سیاست‌های دیپلماسی اقتصادی، توسعه زیرساخت‌های تجاری، حمایت واقعی از صادرکنندگان و تعمیق روابط بانکی و ترانزیتی، امری دست‌یافتنی خواهد بود.
در دورانی که اقتصاد ایران بیش از همیشه متکی به همسایگان منطقه‌ای است، بازنگری و اجرای سیاست‌های نوین می‌تواند ضامن پایداری، توسعه و افزایش سهم ایران در بازارهای جهانی و منطقه‌ای باشد.
