راهبرد هوشمند تابآوری هوایی؛ الگویی برای عبور از بنبست آلودگی هوای تهران
علیرضا محمودی فرد؛ دکترای حرفهای هوش مصنوعی، پژوهشگر و مدرس دانشگاهها
آلودگی هوای تهران سالهاست از یک مسئله زیستمحیطی ساده عبور کرده و به بحرانی پیچیده، چندسطحی و دامنهدار تبدیل شده است؛ بحرانی که تبعات آن تنها در سرفههای زمستانی یا تعطیلی مدارس خلاصه نمیشود، بلکه بر اقتصاد شهری، بهرهوری نیروی کار، سلامت عمومی و حتی سرمایه اجتماعی اثر مستقیم دارد.
براساس دادههای رسمی، تهران اکنون در میان آلودهترین شهرهای جهان است و ادامه روند فعلی، پیامدهایی بسیار سنگینتر از برآوردهای امروز بههمراه خواهد داشت. در چنین شرایطی، تکرار راهکارهای مقطعی و واکنشی، تنها مدیریت بحران را به تعویق میاندازد. این یادداشت با ارائه الگوی «تابآوری هوایی هوشمند»، بر پایه رویکرد سیستمیک، تلاش میکند مسیر خروج از این بحران مزمن را ترسیم کند.
تهران عملاً گرفتار تقابل سه سیستم ناکارآمد است: حملونقل فرسوده، مدیریت انرژی ناپایدار و حکمرانی بخشینگر. نخست، حملونقل بیمار پیکره اصلی آلودگی را میسازد؛ جایی که منابع متحرک حدود ۸۰ درصد سهم تولید آلودگی را بر عهده دارند و ناوگان عمومی با میانگین عمر ۲۰ ساله، توان ایفای نقش بهعنوان ستون فقرات جابجایی شهری را ندارد. دوم، مدیریت انرژی با کیفیت سوخت پایین، نبود نظام نظارت بر مصرف صنایع و ضعف در کنترل منابع ساکن، بار آلودگی را تشدید میکند. سوم، حکمرانی بخشینگر میان حدود ۲۰ سازمان مسئول، بدون استراتژی واحد و ساختار هماهنگی، عملاً اجازه شکلگیری یک تصمیمگیری منسجم را نمیدهد.
راهکارهای گذشته نیز به همین دلیل ناکام ماندند؛ زیرا بهجای درمان ریشهای، روی معلولها تمرکز شد. تعطیلی مدارس و ادارات یا اجرای طرحهای زودگذر ترافیکی نظیر زوج و فرد، بدون توسعه حملونقل عمومی و اصلاح کیفیت سوخت، تنها مسکنی کوتاهاثر بودهاند. همزمان، هر دستگاه مسئولیت را به دیگری حواله داده و نبود ضمانت اجرایی در قوانین موجود، اجرای قانون هوای پاک را عملاً متوقف کرده است. در کنار آن، نفوذ لابیهای صنعتی و خودرویی نیز مانع اعمال مقررات سختگیرانه شد.
الگوی پیشنهادی تابآوری هوایی هوشمند با درس گرفتن از همین شکستها، سه محور تحول را پیشنهاد میکند. نخست، تحول در حملونقل با نوسازی شتابان ناوگان، تشکیل صندوق ملی نوسازی، ارائه وام کمبهره با دوره تنفس پنجساله و اجرای سیستم اسقاط اجباری برای خودروهای فرسوده. توسعه حملونقل هوشمند با سامانه یکپارچه بلیت الکترونیک، مدیریت ترافیک مبتنی بر هوش مصنوعی و ایجاد کریدورهای اتوبوسهای تندرو، در کنار توسعه ۱۰۰ کیلومتر مسیر دوچرخهسواری و پیادهراههای ایمن، پایههای دیگر این محور هستند. مدل مالی «اسقاط–ساخت–اجاره» و انتشار اوراق سبز نیز سازوکار عملی تامین مالی این پروژه را فراهم میکند.
دوم، تحول در مدیریت انرژی است که بر پایش هوشمند مصرف انرژی، نصب کنتورهای هوشمند صنعتی، سامانه پایش آنلاین کیفیت سوخت و ایجاد بانک اطلاعات مصرف انرژی تمرکز دارد. توسعه انرژیهای تجدیدپذیر، نصب سیستمهای خورشیدی در ساختمانهای دولتی، ساخت نیروگاههای خورشیدی در حومه تهران و ایجاد زیرساخت شارژ خودروهای برقی، در کنار مدیریت کارآمد پسماند و ساخت کارخانههای زبالهسوز با فیلترینگ پیشرفته، بخش دیگری از این محور است. نصب سیستم پایش لحظهای دودکش صنایع (CEMS)، توسعه فناوری جذب و ذخیره کربن در صنایع انرژیبر و گسترش بام و دیوار سبز نیز نقش مهمی در کاهش آلودگی منابع ساکن دارد.
سوم، تحول در حکمرانی است؛ جایی که ایجاد ستاد فراقوه مدیریت هوای تهران، تاسیس مرکز فرماندهی هوشمند آلودگی، تصویب قانون هوای پاک ۲.۰، اجرای بازار کربن، مالیات بر آلایندگی و ایجاد داشبورد ملی کیفیت هوا، نیازمند یک بازآرایی نهادی جدی است. این الگو همچنین بر تصمیمگیری دادهبنیاد، سامانههای پیشبینی هوشمند و مرکز پایش سلامت شهروندان تأکید دارد.
در کنار این سه محور، سازوکارهای نوآورانهای مانند سیستم اعتبارات کربن برای شهروندان، امتیازهای تشویقی برای رفتارهای کمکربن، استفاده از سنجش از دور و هوش مصنوعی، و مشارکت فعال مردمی از طریق پلتفرمهای گزارشدهی، نقش مکمل را بازی میکنند. سناریوی نمونهای که در آن شهروندی با استفاده از اپلیکیشن، امتیازات کمکربن کسب کرده و از مزایایی مانند تخفیف بلیت یا کاهش عوارض بهرهمند میشود، نشان میدهد چگونه میتوان منافع فردی و جمعی را به هم پیوند داد.
اجرای این الگو میتواند در دو سال نخست، ۳۰ درصد از روزهای ناسالم را کاهش دهد و استفاده از حملونقل عمومی را ۴۰ درصد افزایش دهد. در افق پنجساله نیز دستیابی به کاهش ۶۰ درصدی ذرات معلق و صرفهجویی ۱۰۰۰ میلیارد تومانی در هزینههای سلامت قابل انتظار است. البته موانعی مانند محدودیت منابع مالی، مقاومت ذینفعان موجود، کمبود نیروی انسانی متخصص، تعارض منافع صنایع و بیاعتمادی عمومی، چالشهایی جدی هستند که باید با تامین مالی ملی، اجرای پایلوتمحور، توانمندسازی نیروی انسانی و شفافیت کامل در گزارشدهی به مردم برطرف شوند.
نقشه راه سهمرحلهای این الگو نیز مسیر را روشن میکند: از تشکیل ستاد فراقوه و نوسازی ۲۰ درصد ناوگان در سال ۱۴۰۴، تا اجرای قانون هوای پاک ۲.۰ و توسعه زیرساختهای غیرموتوری در ۱۴۰۵، و نهایتاً تکمیل ناوگان پاک و نهادینهسازی فرهنگ هوای سالم در ۱۴۰۶.
در نهایت، حل بحران آلودگی هوای تهران نه با اقدامات کوتاهمدت، بلکه با رویکردی سیستمیک، هماهنگی نهادی، اراده سیاسی و مشارکت شهروندان ممکن است. سرمایهگذاری امروز در هوای پاک، در واقع جلوگیری از هزینههای سنگین درمان، کاهش بهرهوری و آسیبهای اجتماعی فرداست. ادامه روند فعلی تنها ما را به بحرانهای بزرگتر نزدیک میکند و زمان برای تصمیمهای جدی بسیار محدود است.
