نفت یا علف!

دکتر اشرف کریمی راهجردی

فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در ایران به دلایل تاریخی، جغرافیایی، و فرهنگی بسیار غنی و گسترده است. ایران با داشتن پیشینه‌ای طولانی در طب سنتی و وجود دانشمندانی مانند ابن سینا و رازی، یکی از مراکز اصلی توسعه و ترویج گیاهان دارویی در جهان بوده است.

بیش از ۷۰‌درصد تولیدات گیاهان دارویی در بازار داخلی مصرف می‌شود و حدودا ۳۰‌درصد آن صادر می‌شود. شاید در مورد بعضی گونه‌‌های گیاهی تناقضاتی در این زمینه وجود داشته باشد، به عنوان مثال بیش از ۸۰‌درصد زعفران به خارج از کشور صادر شده و تنها ۲۰‌درصد آن در بازار‌‌های داخلی به فروش می‌‌رسد.

سود بالاتر و درآمد ارزی بالا بسیاری از تولیدکننده‌‌ها و عرضه‌‌کننده‌‌های زعفران را به صادرات این محصول ارزشمند ترغیب کرده است. از مشهورترین گیاهان دارویی صادراتی ایران می‌توان به زعفران، گل محمدی، زیره، آویشن و عناب اشاره کرد. شرایط طبیعی و آب و هوایی مناسب ایران باعث شده است که بسیاری از گیاهان دارویی صادراتی ایران عطر و طعم عالی‌‌تری نسبت به سایر کشور‌‌ها داشته باشد و به همین خاطر مشتری‌‌های بیشتری را جذب کرده است.

گیاهان دارویی یکی از پتانسیل‌های ارزشمند در اقتصاد ملی و اشتغال‌زایی هستند که می‌توانند نقش قابل‌توجهی در رشد اقتصادی، صادرات غیرنفتی، و ایجاد فرصت‌های شغلی ایفا کنند. ایران به‌عنوان کشوری با تنوع اقلیمی و گیاهان بومی متعدد، ظرفیت بالایی در این حوزه دارد.

اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۳ با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که نرخ تورم در این سال بین ۳۵ تا ۴۵ درصد باقی خواهد ماند و همچنان از عوامل اصلی فشار بر قدرت خرید مردم خواهد بود. همچنین، رشد اقتصادی با وجود تلاش‌ها برای گسترش فروش نفت، چندان پررنگ به نظر نمی‌رسد، چرا که دیگر بخش‌های اقتصاد مانند صنعت، کشاورزی و خدمات در مقایسه با بخش نفت همچنان با مشکلات ساختاری مواجه‌اند.

عوامل دیگری مانند تحریم‌های بین‌المللی، بودجه ناتراز دولت، سیاست‌های سخت‌گیرانه در واردات مواد اولیه، و تنش‌های سیاسی داخلی و خارجی نیز بر آینده اقتصادی کشور تأثیرگذار خواهند بود. با این حال، برخی خوش‌بینی‌ها نسبت به عضویت ایران در سازمان‌های بین‌المللی مانند بریکس و شانگهای وجود دارد، که می‌تواند تا حدودی به بهبود وضعیت تجارت خارجی کمک کند.

توان صادراتی گیاهان دارویی

در مجموع، اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۳ همچنان با محدودیت‌هایی همراه است و تحقق رشد پایدار نیازمند اصلاحات ساختاری در سیاست‌گذاری اقتصادی و بهبود تعاملات بین‌المللی است. اما در این بین صنعت گیاهان دارویی در سال جاری در ایران پیشرفت چشمگیری داشته است.

بر اساس گزارش‌ها، بیش از ۶۰۰ واحد فرآوری و بسته‌بندی گیاهان دارویی در کشور فعال هستند. همچنین، در سال گذشته حدود ۱۰۰ هزار تن انواع گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط صادر شده که ارزشی معادل ۶۰۰ میلیون دلار داشته است. برنامه‌ریزی برای افزایش تولید به ۷۰۰ هزار تن طی ۵ سال آینده و توسعه سطح زیر کشت به ۴۰۰ هزار هکتار نیز در دست اقدام است.

اقتصاد گیاهان دارویی ایران به عنوان بخشی از کشاورزی پایدار و صنایع تبدیلی، نقش مهمی در توسعه صادرات و ارزآوری ایفا کرده است. بر اساس آمار، حجم صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط به ۶۰۰ میلیون دلار رسیده است و برنامه‌ریزی برای افزایش این رقم تا ۲.۲ میلیارد دلار در پنج سال آینده وجود دارد

در سال جاری، اقتصاد گیاهان دارویی ایران به عنوان بخشی از کشاورزی پایدار و صنایع تبدیلی، نقش مهمی در توسعه صادرات و ارزآوری ایفا کرده است. بر اساس آمار، حجم صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط به ۶۰۰ میلیون دلار رسیده است و برنامه‌ریزی برای افزایش این رقم تا ۲.۲ میلیارد دلار در پنج سال آینده وجود دارد.

همچنین، ۷۰۰ هزار تن تولید سالانه گیاهان دارویی هدف‌گذاری شده است. از منظر ارزش اقتصادی، بازار داخلی نیز رشد کرده و تلاش‌هایی برای تنوع‌بخشی به محصولات، ثبت کدهای گمرکی جدید، و بهبود فرآوری و بسته‌بندی صورت گرفته است. این اقدامات برای توسعه پایدار و افزایش سهم ایران در بازارهای جهانی گیاهان دارویی ضروری است.

ایران دارای بیش از ۸ هزار گونه گیاهی است که حدود ۲۳۰۰ گونه آن خاصیت دارویی دارند. این موضوع ایران را به یکی از کشورهای با ظرفیت بالا برای تولید گیاهان دارویی تبدیل کرده است

یک گیاه از هر چهار گیاه ایران خاصیت دارویی دارد

اقتصاد گیاهان دارویی در ایران در مقایسه با سایر کشورها پتانسیل‌های بالایی دارد، اما چالش‌ها و تفاوت‌هایی نیز وجود دارد. ایران دارای بیش از ۸ هزار گونه گیاهی است که حدود ۲۳۰۰ گونه آن خاصیت دارویی دارند. این موضوع ایران را به یکی از کشورهای با ظرفیت بالا برای تولید گیاهان دارویی تبدیل کرده است. با صادرات حدود ۶۰۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۳، سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی (با ارزش بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار) هنوز اندک است.

تمرکز ایران بیشتر بر صادرات خام محصولات بوده که ارزش افزوده کمی ایجاد می‌کند. بیش از ۶۰۰ واحد فعال در این زمینه نشان‌دهنده تلاش برای افزایش ارزش افزوده است، اما در مقایسه با کشورهای پیشرو هنوز زیرساخت‌ها نیاز به توسعه دارد. ایران می‌تواند با الگوبرداری از چین و هند، تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های فرآوری، و افزایش استانداردها، جایگاه خود را در بازار جهانی تقویت کند.

در کشورهای دیگر مانند چین و هند؛ چین با صادرات بیش از ۱۰ میلیارد دلار و هند با بیش از ۶ میلیارد دلار، رهبران بازار جهانی گیاهان دارویی هستند. این کشورها دارای زنجیره‌های فرآوری پیشرفته و صنایع دارویی بزرگ هستند و در صادرات محصولات فرآوری‌شده نقش برجسته‌ای دارند.

همچنین کشور آلمان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده گیاهان دارویی در اروپا است و با فناوری پیشرفته، داروهای گیاهی با کیفیت بالا تولید می‌کند. و در آمریکا بازار گیاهان دارویی عمدتاً در صنایع مکمل‌های غذایی و دارویی متمرکز است. این کشور سالانه میلیاردها دلار برای واردات و مصرف محصولات گیاهی هزینه می‌کند.

سهم گیاهان دارویی در اقتصاد ایران

سهم مستقیم گیاهان دارویی و صنایع مرتبط در سهم در تولید ناخالص داخلی (GDP ) ایران کمتر از ۰.۵ درصد است این مقدار کمتر از ۱ درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران را شامل می‌شود با این حال، ظرفیت رشد بالایی در این زمینه وجود دارد.

بخش گیاهان دارویی، به‌ویژه در مناطق روستایی و محروم، به عنوان یک منبع اشتغال مهم عمل می‌کند. برآوردها نشان می‌دهند که بیش از ۲۰۰ هزار نفر در ایران به‌طور مستقیم در زنجیره تولید گیاهان دارویی (کشت، برداشت، و فرآوری) فعالیت می‌کنند. ارزش بازار داخلی گیاهان دارویی در ایران حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود، که این رقم در حال رشد است.

اگرچه سهم فعلی گیاهان دارویی در اقتصاد ایران کم است، این بخش پتانسیل زیادی برای رشد دارد. با توجه به تنوع زیستی کشور، تقاضای داخلی و جهانی، و ظرفیت‌های اشتغال‌زایی، سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌تواند سهم گیاهان دارویی در اقتصاد ایران را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

سطح زیر کشت گیاهان دارویی در ایران

سطح زیر کشت گیاهان دارویی در ایران در سال‌های اخیر روند افزایشی داشته است و بر اساس اهداف برنامه توسعه افق ۱۴۰۴، قرار است به ۵۰۰ هزار هکتار برسد، در حالی که در حال حاضر حدود ۲۵۰ هزار هکتار زیر کشت است. این برنامه با هدف افزایش تولید و توسعه صادرات گیاهان دارویی طراحی شده است .

در مقایسه، کشورهای پیشرو در این صنعت مانند چین و هند نیز سطح کشت گسترده‌ای دارند. چین، به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده گیاهان دارویی جهان، از سیستم‌های پیشرفته کشاورزی و حمایت دولتی بهره می‌برد. هند نیز با استفاده از سیستم‌های کشاورزی سنتی و مدرن توانسته تولید قابل توجهی داشته باشد. این کشورها در زمینه صادرات، پردازش و استفاده از فناوری در تولید داروهای گیاهی از ایران جلوتر هستند.

در ایران، توسعه این صنعت با چالش‌هایی نظیر ضعف زیرساخت‌ها، کمبود دانش بهره‌برداران، و خام‌فروشی روبه‌رو است، اما ظرفیت‌های بالای گیاهان دارویی کشور، به ویژه در گونه‌هایی مانند زعفران و گل محمدی، نشان‌دهنده پتانسیل بالا برای رشد و ارزآوری است.

سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی

ایران حدود ۱ درصد از بازار جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است. در حالی که ارزش این بازار در سطح جهانی حدود ۱۵۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود، صادرات ایران در سال‌های اخیر بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار متغیر بوده است، در سال ۲۰۲۳ صادرات ایران با رقمی بالغ بر حدود ۳۰۵ میلیون دلار بوده است. این رقم بیشتر شامل محصولاتی نظیر زعفران، گل محمدی، زیره سبز، و شیرین‌بیان است، بیش از ۷۲ هزار تن در سال که عمدتاً به کشورهای همسایه و برخی کشورهای اروپایی مانند کشورهای ترکیه، امارات، آلمان، هند، چین، و روسیه صادر می‌شود.

اما در بحث واردات گیاهان دارویی در ایران در مقایسه با صادرات کمتر، اما نیاز به واردات عصاره‌ها و مواد پیشرفته برای صنایع دارویی و آرایشی وجود دارد. وارادات این محصولات در سال به ارزش کمتر از ۵۰ میلیون دلار در سال می رسد و بیشتر محصولات وارداتی شامل اسانس‌ها، عصاره‌های پیشرفته، و گیاهان دارویی خاص از کشورهای اروپایی و آسیایی است.

در سایر کشورها مانند چین که خود بزرگ‌ترین صادرکننده گیاهان دارویی در جهان است و سالانه بیش از ۳ میلیارد دلار از این محصولات را صادر می‌کند و در قسمت واردات هم این کشور برای صنایع دارویی پیشرفته، واردات عصاره‌های خاص را انجام می‌دهد، اما مقدار آن به نسبت صادرات کم است.

در کشور هند هم صادرات سالانه حدود ۱.۵ میلیارد دلار گیاهان دارویی، شامل زردچوبه، زنجبیل، و سایر محصولات، صادر می‌کند و میزان واردات هند به دلیل مصرف داخلی گسترده، بسیار محدود است.

در کشور آلمان نیز که خود بزرگ‌ترین واردکننده محصولات گیاهی دارویی است و سالانه حدود ۲.۵ میلیارد دلار محصولات خام و فرآوری‌شده وارد می‌کند. و صادرات آلمان در زمینه فرآوری و صادرات محصولات نهایی بسیار موفق است و ارزش صادرات آن بیش از ۱.۲ میلیارد دلار است.

یکی از مشکلات ایران در زمینه صادرات ضعف در بسته‌بندی، برندسازی، و بازاریابی است که موفق نشده جایگاه مطلوبی در بازارهای بین‌المللی پیدا کند، با وجود اینکه از نظر شرایط طبیعی یکی از مناسب‌ترین کشورها برای تولید گیاهان دارویی به شمار می‌رود.

این چالش‌ها موجب شده تا بسیاری از محصولات ایران با قیمت پایین‌تر و به صورت خام صادر شوند، در حالی که در صورت فرآوری و ارزش‌افزوده، می‌توانستند سهم بیشتری در بازار داشته باشند. در مجموع، اگرچه ایران پتانسیل بالایی برای حضور در بازارهای جهانی گیاهان دارویی دارد، اما بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها مستلزم بهبود زیرساخت‌های تولید، استانداردسازی، و توسعه صادرات است.

افق صادرات داروهای گیاهی در ایران

بازار جهانی داروهای گیاهی تا سال ۲۰۲۶ با نرخ رشد سالانه حدود ۵ تا ۸ درصد پیش‌بینی می‌شود. این رشد ناشی از افزایش آگاهی عمومی نسبت به مزایای محصولات گیاهی و رویکردهای طب سنتی است که ایران به دلیل پیشینه قوی در طب سنتی، جایگاه خوبی در این بازار دارد.

برنامه‌های توسعه‌ای دولت در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی، نظیر افزایش بودجه پژوهش، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، و سیاست‌های تشویقی صادراتی، می‌تواند به گسترش سهم ایران در بازار جهانی کمک کند.

کشورهای خاورمیانه، آسیای میانه، چین، هند و کشورهای اروپایی از بازارهای هدف مهم برای صادرات داروهای گیاهی ایران هستند. تمرکز بر بازاریابی بین‌المللی، استانداردسازی و بهبود بسته‌بندی می‌تواند مزیت رقابتی ایران را تقویت کند. با توجه به روندهای جهانی و ظرفیت‌های داخلی، صادرات داروهای گیاهی ایران تا سال ۲۰۲۶ می‌تواند رشد سالانه‌ای بین ۱۰ تا ۱۵ درصد را تجربه کند، به شرطی که موانع موجود برطرف و سرمایه‌گذاری کافی انجام شود.

سرانه مصرف داروهای گیاهی در ایران و سایر کشورها

سرانه مصرف گیاهان دارویی در ایران حدود ۱ کیلوگرم گیاه خشک به ازای هر نفر در سال است. این مقدار نسبت به بسیاری از کشورهای اروپایی (۹۰۰ گرم) بیشتر است، اما در مقایسه با آمریکا (۲.۵ کیلوگرم) پایین‌تر است.

در اروپا، سهم داروهای گیاهی از بازار دارو حدود ۷۱ درصد است. این نشان‌دهنده توجه بالای اروپایی‌ها به داروهای گیاهی و فرآورده‌های مبتنی بر آن است. در آمریکا، مصرف گیاهان دارویی نیز با استقبال بیشتری روبرو شده و متوسط مصرف سرانه بالاتر از ایران است.

در ایران، مصرف داروهای شیمیایی بسیار بالاست که ناشی از فرهنگ خود درمانی و دسترسی آسان به داروها است ولی در جهان، کشورهای توسعه‌یافته به داروهای گیاهی توجه بیشتری دارند، خصوصاً در اروپا که بیش از دو سوم داروها از منابع گیاهی تهیه می‌شوند.

در ایران، مصرف گیاهان دارویی عمدتاً به شکل سنتی است. دمنوش‌ها، عصاره‌ها، و گیاهان خشک از پرمصرف‌ترین محصولات هستند. برای بهبود وضعیت مصرف دارو در ایران، توجه به اصلاح فرهنگ مصرف داروهای شیمیایی و ارتقای کیفیت و فرآوری گیاهان دارویی ضروری است.

نظر پزشکان درباره گیاهان دارویی

پزشکان نظرات مختلفی درباره استفاده از گیاهان دارویی دارند. این نظرات معمولاً بسته به نوع بیماری، میزان تحقیق علمی درباره گیاه مورد استفاده، و نحوه مصرف گیاه دارویی متفاوت است. بسیاری از پزشکان معتقدند که گیاهان دارویی می‌توانند به عنوان مکمل درمان‌های شیمیایی مؤثر باشند، به خصوص در موارد بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون، و مشکلات گوارشی.

دکتر فریبا شیروانی فوق تخصص عفونی اطفال معتقدند که اثربخشی و ایمنی اکثر گیاهان دارویی به‌صورت بالینی به اندازه کافی بررسی نشده است. مصرف هم‌زمان برخی گیاهان دارویی با داروهای شیمیایی می‌تواند خطرناک باشد و اثر درمانی دارو را کاهش دهد یا عوارض جانبی ایجاد کند. یکی از مشکلات عمده گیاهان دارویی، عدم آگاهی بیماران از دوز صحیح مصرفی و استفاده خودسرانه است. استفاده از گیاهان دارویی در اطفال ممنوع است و بهتر است والدین از گیاهان دارویی برای درمان استفاده نکنند.

در پایان باید اذعان داشت که گیاهان دارویی می‌توانند به یکی از ارکان مهم اقتصاد ایران تبدیل شوند. بررسی ارزآوری صادرات گیاهان دارویی ایران که خیلی از ما آنها را علف و یا علف هرز می دانیم در تجارت جهانی نشان می‌دهد که ایران با توجه به تنوع اقلیمی و گیاهان بومی خاص، ظرفیت بالایی برای حضور در بازارهای بین‌المللی دارد و می تواند حتی به عنوان جایگزین بخشی از درآمدهای نفتی در آینده باشد.

اقتصاد گیاهان دارویی در ایران در صورت مدیریت صحیح و توجه به توسعه پایدار، می‌تواند بسیار مفید باشد و به رشد اقتصادی، اشتغال‌زایی و بهبود سلامت جامعه کمک کند. اما در صورت سوءمدیریت، برداشت بی‌رویه و تمرکز بر صادرات خام، ممکن است به محیط زیست و اقتصاد بلندمدت آسیب وارد کند. برای بهره‌برداری بهتر، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، آموزش، و ایجاد زیرساخت‌های فرآوری و صادرات ضروری است.