چگونگی نقش آفرینی مالیات در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان
علی ملک زاده، کارشناس مالیاتی
بیش از یک دهه اعطای معافیت مالیاتی به این بخش نقطه اثر چندانی در اقتصاد بروز نداده است، زیرا که معافیت مالیاتی تاثیر زیادی بر تصمیم سرمایه‌گذاری نداشته و از طرفی طراحی غیرهدفمند معافیت‌ها موجب تحرک، بهره‌وری و رقابت‌پذیر شدن شرکتها نشده است.
سال ۱۴۰۱ با عنوان «تولید، دانش بنیان، اشتغال آفرین» توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی نامگذاری شده است. ایشان با تأکید بر اینکه تنها راه رسیدن به رشد اقتصادی، حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان است، دستیابی به پیشرفت عادلانه در اقتصاد و حل مشکل فقر را فقط از مسیر تقویت تولید دانش‌بنیان میسر دانستند.
مالیات به عنوان یک ابزار مهم در اقتصاد و تعاملات فعالان اقتصادی و دولتی اهمیت دوچندانی دارد که نقش آن در تحقق اقتصاد دانش‌بنیان نیازمند بررسی است.
اعطای معافیت و مشوق مالیاتی معمولا جزو اولین و در دسترس‌ترین اقداماتی است که سیاست‌گذاران برای حمایت یا تشویق اقشار و فعالیت ها از آن استفاده می‌کنند. یکی از مهمترین موارد حمایت از شرکت های دانش بنیان، اعطای معافیت مالیاتی است.
این گونه نیست که اعطای معافیت مالیاتی برای دولت و اقتصاد هزینه نداشته باشد. زیان درآمدی برای دولت، اختلال در مدیریت نظام مالیاتی با ایجاد بستر فرار مالیاتی و تحمیل بار مالیاتی کشور به سایر مودیان از آثار معافیت دهی است.
همچنین با ایجاد تبعیض و بی‌عدالتی در بازار رقابتی اختلال ایجاد شده و عرضه کنندگان کالا و خدمت در یک سطح یکسان قرار نمی‌گیرند.
ضمن اینکه معافیت مالیاتی به معنی از دست دادن اطلاعات و فقدان شفافیت نیز خواهد بود. با این وجود، اعطای مشوقها و معافیت‌های مالیاتی با دید هزینه_فایده و نگاه به مصلحت بالاتر انجام می‌شود.
بی تاثیری معافیت مالیاتی شرکتهای دانش‌بنیان بر رشد اقتصاد
فعالیت‌های دانش بنیان نیز از جمله بخش هایی است که مشمول معافیت مالیاتی شده است.
شرکتها و مؤسسات دانش بنیان بر اساس بند «الف» ماده (۳) «قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش‌بنیان» مصوب سال ۱۳۸۹ از پرداخت مالیات، عوارض،حقوق گمرکی، سود بازرگانی و عوارض صادراتی به مدت پانزده سال معاف هستند.
با وجود گذشت بیش از ده سال از تصویب این قانون، این سوال مطرح است که چرا این دست حمایت ها و اعطای معافیت‌های مالیاتی به دانش‌بنیان‌ها به اندازه کافی موثر نبوده است و شرکتهای دانش بنیان باعث به حرکت درآمدن اقتصاد کشور نشده اند؟
رهبر معظم انقلاب در بخشی از سخنان نوروزی با اشاره به ناموفق بودن طرح های حمایتی در دولت های قبل در این باره فرمودند: «پول‌پاشی کردن و بی‌ملاحظه اقدام کردن به جایی نخواهد رسید؛ باید [این] کار خیلی با دقّت و مطالعه و درست انجام بگیرد و فعّالیّت شرکتهای دانش‌بنیان به صورت زنجیره‌ای شکل پیدا بکند.»
معافیت مالیاتی غیرهدفمند مصداق پول‌پاشی
اعطای معافیت مالیاتی غیرهدفمند و بدون ملاحظه، مصداق پول‌پاشی است. در واقع این درآمدها که اصطلاحا «مخارج مالیاتی» نام دارند، درآمدهای بالقوه مالیاتی دولت است که از آن صرف نظر شده است و باید در مورد میزان اثرگذاری آن و فایده ای که در قبال این هزینه بدست می‌آید بررسی دقیقتری کرد.
طبق گزارش سازمان امور مالیاتی در سال ۱۳۹۷، میزان درآمد مشمول مالیات موسسات و شرکتهای دانش‌بنیان در سال ۹۵ حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان بوده است که از همه آن به دلیل معافیت صرف نظر شده است.
این در حالی است که با وجود تورم های بالا در چند سال اخیر و افزایش تعداد شرکت های دانش بنیان به بیش از ۳ برابر، درآمدهای مالیاتی از دست رفته از این ناحیه بسیار بیشتر شده است.
تاثیر معافیت‌های مالیاتی در فعالیت شرکتهای دانش‌بنیان
مطالعات نشان می‌دهند مشوقهای (معافیت‌های) مالیاتی در رتبه های نخست اثرگذاری بر تصمیمات سرمایه گذاران قرار ندارند (برای مثال رتبه ۱۳ بین ۲۶ عامل تاثیرگذار در یک مطالعه و یا رتبه ۷ بین ۱۰ عامل در مطالعه دیگر).
همچنین مطالعات بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول نشان میدهد که هرچند اعطای مشوقهای مالیاتی می‌تواند منجر به افزایش سرمایه‌گذاری خارجی شود، اما این اثر در کشورهای در حال توسعه کمتر از کشورهای توسعه یافته است.
طبق این مطالعات، فضای سرمایه‌گذاری بر میزان اثربخشی مشوقها تأثیرگذار است.
بر اساس این مطالعات، از منظر سرمایه‌گذاران، دسترسی به بازارهای داخلی، فضای سرمایه‌گذاری خوب، امنیت و ثبات، نیروی کار ماهر و سایر عوامل، رتبه های بالاتری نسبت به اعطای معافیت‌های مالیاتی دارند.
بدین ترتیب در کشورهای با فضای سرمایه‌گذاری ضعیف و نامناسب، مشوقهای سرمایه‌گذاری اثربخش نبوده و از همین رو به هدررفت درآمدهای مالیاتی منجر می‌شوند.
بنابراین معافیت‌های مالیاتی درجه اهمیت کمتری برای سرمایه‌گذاران دارد، هر چند می‌تواند آنها را کمک کند.
با این وجود طراحی نحوه معافیت‌دهی باید به گونه‌ای باشد که شرکتهای دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاران را به سمت بهره‌ور شدن، رقابت‌پذیری و تصاحب سهم بازار مناسب بکشاند.
جایگزینی روش‌های اثربخش و هدفمند با روش‌های غیرهدفمند معافیت دهی
در ایران انواع مشوقهای مالیاتی سرمایه‌گذاری از جمله تعطیلی مالیاتی (معافیت زمان‌دار)، ارفاق (کسورات) مالیاتی، اعطای نرخ ترجیحی و اعتبار مالیاتی (امکان کسر بدهی مالیاتی) به سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی اعـطا می‌شود. ایران به عنوان یکی از معدود کشورهای جهان است که در آن تمام انواع مشوق مالیاتی و عمدتاً به صورت عام و غیرهدفمند اعطا می‌شود.
در بین انواع مشوقهای مالیاتی، تعطیلی مالیاتی، غیرهدفمند و با اثرگذاری کم است.
نحوه طراحی حمایت مالیاتی باید تغییر کند و بیشتر از روش‌های شفاف و هدفمندی همچون اعتبار مالیاتی، ارفاق‌های سرمایه‌گذاری و استهلاک سریع که از اثربخشی بالاتری برخوردارند، استفاده شود.
بنابراین برای رونق اقتصاد به وسیله شرکتهای دانش‌بنیان ابتدا باید فضای سرمایه‌گذاری را بهبود داد و سپس اعطای معافیت‌های مالیاتی را به گونه هدفمند و در جهت رشد و بهره‌ور شدن شرکتها بازطراحی نمود.
