فرزانه طهرانی
ترکیه از سال ۱۹۷۰ ساخت مجموعه ای از سدها را بر روی دجله و فرات را آغاز کرد. پروژه گاپ ساخت ۱۴ سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی رود دجله را طرح ریزی کرده و از سال ۱۹۸۰ به طور جدی کار سدسازی شروع شد.
در همه سال هایی که ترکیه در حال تدوین و اجرای این پروژه بزرگ با ماهیت اقتصادی و امنیتی و سیاسی بود؛ ایران چه اقدامی در بخش دیپلماسی کرد؟
ابراهیم رحیم پور معاون سابق آسیا و اقیانوسیه وزارت امور خارجه در گفت و گو با عصراقتصاد در یک اعتراف تاریخی گفت: بحث حقابه ایران که موضوع بسیار مهمی است و باید زیرساخت های آن از سال های قبل محکم می شد؛ در هیچ دوره ای مورد توجه بخش دیپلماسی کشور قرار نگرفت بنابراین امروز اردوغان با قیمت های بالا بر سر میز مذاکره خواهد آمد.
سدسازی های ترکیه که به بهانه تولید برق روی این دو رود پر آب انجام شد؛ امروز پایین دست را خشک کرده و دامنه ریزگردها را تا دامنه های البرز گسترانده است.
هرچند ترکیه در اعتراض های مستمر عراق اطمینان داده بود که جلوی ورود آب به پایین دست را نمی گیرد اما پس از افتتاح سدها، اتفاق دیگری افتاد و در مقابل مدام بر سطح اراضی کشاورزی و تولید اقلام مهم غذایی افزوده شد.
رحیم پور تاکید کرد: ترکیه امروز بحث آب در برابر نفت را با بهایی برابر مطرح کرده است. از سوی دیگر با افزایش سطح کشت اقلام کشاورزی مهم، قدرت خود در زمینه تولیدات غذایی را افزایش داده است.
او که در دوره نخست دولت روحانی معاونت آسیا در وزارت امور خارجه را برعهده داشت متذکر شد: در دولت یازدهم حقابه ایران موضوع مهم و قابل طرحی در سفر آقای روحانی یا اردوغان و یا در سطح وزرای خارجه، نبوده است و به خاطر ندارم موضوع آب به طور ویژه مورد گفت و گو و تبادل نظر بین دو کشور قرار گرفته باشد. در واقع به موضوع آب به اندازه ای که اهمیت داشت؛ در دولت قبل پرداخته نشد.
تحریم سرگرممان کرد
رحیم پور اذعان کرد: موضوعات مربوط به سوریه، عراق و مسائل امنیتی منطقه در آن دوره محورهای اصلی دیدارها و جلسات را شکل می دادند.
از سویی با توجه به تحریم ها و وجود ترکیه به عنوان یکی از دروازه های تجاری برای ایران، بحث تبادلات بازرگانی روی سایر موضوعات سایه افکنده بود و موضوع آب را نیز به حاشیه برده بود.
به گفته او موضوع آب به مرور با توجه به مختصات کره زمین و گرم شدن هوا، اهمیت بیشتری پیدا کرده و لذا کشورها امروز به دنبال تامین هرچه بیشتر منابع آب شرب هستند.در عربستان و امارات هر سال بودجه بسیار بزرگی به آب شیرین کن ها تخصیص می یابد،
در حالی که یک قرن پیش شاید کسی به موضوع آب شیرین کن حتی فکر نمی کرد. لذا اقداماتی که کشورها در سال های قبل انجام می دادند به اندازه امروز نبوده است.
معاون سابق آسیا و اقیلنوسیه وزارت امور خارجه خاطرنشان کرد: ایران یک کشور خشک و کویری است. از این نظر مدیریت آب در کشور ما بسیار اهمیت دارد.
ولی این مدیریت طی سال ها و در دولت های مختلف شاید به اعتبار نفت و پولی که این محصول در اختیار ما قرار می داد؛ ضعیف بود. چرا که با اتکا به این اعتبار گمان می کردیم باقی مشکلات نیز حل شدنی و قابل مذاکره است.
در سال های اخیر از یک سو جمعیت کشور افزایش یافت و از سوی دیگر مدیریت ضعیف در سال های متمادی به بحران وضعیت آب کمک کرده است. در واقع لازم بود در خصوص مراودات آبی با کشورهای اقدامات بیشتری انجام می دادیم.
توان دیپلماسی در بخش آب صرف افغانستان می شد
او ادامه داد: در دولت آقای روحانی توجه بیشتر بخش دیپلماسی بیشتر متوجه افغانستان و حقابه هیرمند و حریر رود بود. تنش های آبی بین ایران و افغانستان حتی در سطح روسای جمهور نیز درگیری هایی ایجاد می کرد به این ترتیب بیشتر توان در بخش دیپلماسی آب به مساله افغانستان معطوف بود.
رحیم پور با بیان اینکه سدهای ایجاد شده در ترکیه سهم ایران را از آب های ارس و اروند کاهش خواهد داد اظهار کرد: دو رودخانه دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می گیرد در نزدیکی خلیج فارس به هم می پیوندد و اروند رود را تشکیل می دهد.
کشورهای سوریه و عراق نیز پایین دست این ۲ رود قرار دارند بنابراین سدسازی های ترکیه بر روی دجله و فرات باعث اعتراض این کشورها نیز شده است.
اما ترکیه برای حراست از منافع ملی و سرزمینی، حقابه های کشورهای پایین دست را نادیده گرفته است و به این ترتیب از ابزار مهمی به عنوان حقابه در مناسبات سیاسی خود بهره می برد.
او اذعان کرد: ترکیه امروز بحث آب در برابر نفت را با بهایی برابر مطرح کرده است. از سوی دیگر با افزایش سطح کشت اقلام کشاورزی مهم، قدرت خود در زمینه تولیدات غذایی را افزایش داده است. در این بین اعتراضات سوریه و عراق نیز تاثیر زیادی در تصمیمات آبی ترکیه نداشته است.
رحیم پور اضافه کرد: ما با کشورهای همسایه کمیسیون های مرزی، حقوقی و دریایی مشترکی داریم که مذاکرات سالانه و مستمری را در این کمیسیون ها انجام می دهیم و قاعدتا در خصوص بحث حقابه های ایران صحبت هایی با ترکیه داشته ایم.
هرچند در ساختار جهانی نیز کنوانسیون هایی وجود دارد اما به دلیل عام بودن مقررات و الزام آور نبودن آن معمولا اختلافات آبی بین کشورها در این کنوانسیون ها حل و فصل نمی شود و به طور کلی اختلافات آبی به عنوان یکی از اختلافات مهم بین همسایگان قلمداد می شود. همانند اختلاف بین ایران و عراق در خصوص اروند رود که موجب شکل گیری جنگ بین دو کشور شد.
معاون سابق آسیا و اقیانوسیه وزارت امور خارجه خاطرنشان کرد: در چهار سال دوره اول دولت روحانی، حقابه ایران موضوع مهم و قابل طرحی در سفر آقای روحانی یا اردوغان و یا در سطح وزرای خارجه، نبوده است و به خاطر ندارم موضوع آب به طور ویژه مورد گفت و گو و تبادل نظر بین دو کشور قرار گرفته باشد. در واقع به موضوع آب به اندازه ای که اهمیت داشت؛ در دولت قبل پرداخته نشد.
او توضیح داد: موضوعات مربوط به سوریه، عراق و مسائل امنیتی منطقه در آن دوره محورهای اصلی دیدارها و جلسات را شکل می دادند.
از سویی با توجه به تحریم ها و وجود ترکیه به عنوان یکی از دروازه های تجاری برای ایران، بحث تبادلات بازرگانی روی سایر موضوعات سایه افکنده بود و موضوع آب را نیز به حاشیه برده بود.
به این ترتیب بحث حقابه ایران که موضوع بسیار مهمی است و باید زیرساخت های آن از سال های قبل محکم می شد؛ در هیچ دوره ای مورد توجه بخش دیپلماسی کشور قرار نگرفت.
رحیم پور معتقد است: تاثیرات زیست محیطی به صورتی که برای همگان ملموس باشد در کوتاه مدت قابل مشاهده نیست و در نیم یا یک قرن اتفاق می افتد. امروز کارشناسان محیط زیست پدیده گرد و غبار کنونی را به کاهش ورودی آب به کشورهای پایین دست مرتبط می دانند.
ترکیه جلوی ورود آب به سوریه و عراق را گرفته و طبیعی است که این مساله باعث تغییر اقلیم شده و دامنه بروز ریزگردها از مناطق جنوبی کشورمان گسترده تر شده و تا کوه های البرز کشیده شده است.
او در پاسخ به اینکه آیا می توان با رایزنی دیپلماسی حقابه و سهم ایران را از ترکیه گرفت؟ گفت: بله اما قیمت دارد. آقای اردوغان قطعا سر این موضوع با قیمت های بالا سر میز مذاکره خواهد آمد.
ولی ایران نیز یک برگ برنده با عنوان صادرات گاز به ترکیه در دست دارد. اگر ایران بتواند ابزارها و اهرم های مختلفی برای مذاکره فراهم کند؛ می توان به چانه زنی های قدرتمندتری امیدوار بود.
