امیر حاجی زاده فلاح، پژوهشگر حوزه مدیریت منابع آب
در مهندسی اقتصاد ریسک مربوط به حالتی است که پروژه ها آنطور که برنامه ریزی شده بود رفتار نکند. بررسی های اقتصادی با توجه به این که حداقل درصدی ریسک جز لاینفک هر تصمیم است، مورد بحث قرار می گیرد.
ریسک در سرمایه گذاری های بلند مدت نسبت به کوتاه مدت مشهود تر است. تحلیل ریسک زمانی قابل انجام است که پارامتر ها در آینده تغییر کنند و احتمال وقوع این تغییرات نیز بررسی شود.
طرح ها در دنیای واقعی همیشه از قطعیت پیروی نمی کنند و تغییر و تحول جز جدا نشدنی آن هاست. نیروی انسانیت خواص مواد، مشخصه های عملیاتی ماشین های مختلف و عوامل اقتصادی و سیاسی از جمله عواملی هستند که در تغییر پارامتر های آینده موثرند.
برای دخالت دادن ریسک در یک مساله اقتصاد مهندسی باید مراحل زیر را طی کرد:
۱. تعریف مساله
۲. جمع آوری اطلاعات: شناسایی شرایط و معیار های آینده، پیش بینی احتمال وقوع هر یک از شرایط را شامل می شود
۳. فرموله کردن مدل
ارزیابی: برای انتخاب طرح بهتر به هر یک از آن ها وزن داده می شود، هزینه ها و درآمد ها مقایسه می شوند و طرح با بهترین معیار های تصمیم گیری انتخاب می شود.برای ارزیابی باید بتوان حوادث آینده را پیش بینی کرد و احتمال وقوع ان ها را تخمین زد.
طرح تفکیک آب شرب و بهداشتی سابقه طولانی در ایران دارد. ایده‌ای که مانند خیلی از ایده‌های آبی دیگر هنوز به نتیجه نرسیده و همچنان در سلسه مراتب اداری باقی مانده است.
بر اساس مطالعات انجام‌شده، قدیمی‌ترین سیستم دوگانه استفاده از آب برای نخستین بار نزدیک به دو هزار سال پیش توسط شخصی به نام اگوستیوس در شهر رم ساخته شد.
به‌طور معمول از این تکنولوژی در مناطقی که از منابع آب غیرآشامیدنی و کم‌کیفیت برخوردار هستند استفاده میشود، اما به نظر می‌رسد صرفه اقتصادی این طرح به اندازه‌ای است که اگر کشوری با کمبود منابع هم مواجه نشده، بهتر است از این سیستم استفاده کند.
ارزیابی آماری
حجم کل برداشت آب برای مصارف مختلف از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی کشور برابر ۹۸.۱ میلیارد مترمکعب است به‌گونه‌ای که میزان برداشت از منابع آب سطحی ۴۴.۲ و از آب‌های زیرزمینی ۵۳.۹ میلیارد مکعب است.
بخش «کشاورزی»، «شرب و بهداشت» و «صنعت و خدمات» در مجموع به ترتیب ۸۷.۹، ۸.۴ و ۱.۸ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند. سهم آب‌های زیرزمینی شامل چاه‌ها و قنوات در تامین نیازهای مختلف کشور ۵۴.۹ درصد است.
یکی از بزرگترین مشکلاتی که در ایران وجود دارد این است که آب مورد استفاده برای آبیاری فضای سبز و شستشو و حمام و سرویس بهداشتی قابل شرب می باشند.
اغلب کشورهای توسعه یافته و پیشرفته آب شرب و غیر قابل شرب را در زندگی شهری از هم جدا نموده و قطعا مدیریت منابع آبی با این شیوه بهتر انجام میشود.
همچنین لازم به ذکر است که برخی از شیرآلات دارای سیستم هواساز بوده و باعث میشود تا آب با فشار بیشتر همراه با هوا از آنها خارج شود.
این تجهیزات تاثیر بسیار زیادی بر کاهش مصرف آب داشته و می تواند مصرف آب در محیط های مسکونی را بهتر مدیریت کند و شرایط را برای عبور از بحران آب در ایران فراهم نماید.
برپایه آمارهای ارایه شده از آب تصفیه شده‌ای که در شبکه تزریق میشود، تنها ١١درصد صرف شرب و پخت و پز میشود و ٨٩درصد مابقی برای امور بهداشتی مصرف میشود. این درحالی است که برای تصفیه و انتقال هر متر مکعب آب هزینه‌های سنگینی بر دوش کشور گذاشته میشود.
ارزیابی اقتصادی
هزینه‌های اجرای طرح جداسازی آب شرب از آب مصرفی بسیار زیاد است. این موضوعی است که تقریباً همه کارشناسان حوزه آب روی آن اتفاق‌نظر دارند. اما موضوعی که وجود دارد این است که هزینه‌ها تنها به تفکیک آب شرب از آب مصرفی ختم نمی‌شود.
وقتی جداسازی آب شرب و بهداشتی هزینه زیادی در‌بر داشته باشد، تنها گزینه باقی‌مانده روی میز، سناریوی توزیع آب بسته‌بندی‌شده است که توجیه اقتصادی دارد که با توسعه هرچه بیشتر مراکز تولید آب بسته‌بندی قابل شرب، می‌توان قیمت آن را کاهش داد.
اما این تنها در صورتی راهکار مناسبی است که در تمام شهرهای کشور مراکز بسته‌بندی آب ایجاد شود تا هزینه حمل که یکی از عوامل مهم قیمتی است، حذف شود. نکته دیگر مربوط به بطری پلاستیکی است که مواد اولیه آن مواد پتروشیمیایی است.
اعتقاد کارشناسان در مجموع بر این است که طرح تفکیک شبکه‌های شرب و غیرشرب در بلندمدت اقتصادی است چرا که هزینه‌های مربوط به احداث تصفیه‌خانه‌ها که به دلیل کم شدن ابعاد و حجم ماشین‌آلات و ابنیه به میزان تقریبی ۷۰ درصد کاهش می‌یابد.
این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که از منابع متعدد آب می‌توان سیستم‌های دوگانه‌ای برای مصارف خنک‌کننده‌های نیروگاه‌ها، آبیاری فضای سبز شهرها، شست‌وشو و کنترل آلودگی هوای ناشی از سوزاندن زباله‌ها یا فرآیندهای صنعتی احداث کرد.
همچنین در محل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بسته به مصرف آب، پساب تصفیه‌شده را می‌توان در خطوط جداگانه‌ای توزیع کرد. اما باید برای انجام این طرح یک تحلیل مالی و اقتصادی دقیق برای مقایسه تبعات اقتصادی آن با گزینه‌های دیگر انجام شود.
در صورت توسعه شبکه‌های مستقل لازم است مراکز تحقیقاتی و مراجع رسمی اقدام به تهیه ضوابط و استاندارد کردن کیفیت آب غیرشرب کنند.
در تدوین استانداردها توصیه میشود تاثیرات اقتصادی استفاده از آب‌های با‌کیفیت پایین در کاربری‌های مختلف مورد ملاحظه قرار گیرد.
از سوی دیگر، تحت هیچ شرایطی چه در شبکه آب آشامیدنی و چه در شبکه آب غیرآشامیدنی، گندزدایی شبکه عمومی شهرها نباید متوقف شود.
مزایا و معایب اجرای طرح
مزایا و معایب به‌کارگیری شبکه‌های دوگانه توزیع آب را می‌توان به صورت زیر بیان کرد. ۱- در شبکه مستقل تامین استانداردهای بین‌المللی آب آشامیدنی ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر صورت می‌گیرد.
۲- منابع مرغوب آب به خوبی حفاظت می‌شوند.
۳- در شبکه‌های مستقل تصفیه کامل آب لزوما برای ۵ تا ۱۵درصد کل نیاز آبی ضرورت پیدا می‌کند.
۴- هزینه‌های مربوط به احداث تصفیه خانه‌ها به دلیل کم شدن ابعاد و احجام ماشین آلات و ابنیه به میزان تقریبی ۷۰درصد کاهش می‌یابد.
۵- از منابع متعدد آب می‌توان سیستم‌های دوگانه‌ای برای مصارف خنک‌کننده‌های نیروگاه‌ها، آبیاری فضای سبز شهرها، شست‌وشو و کنترل آلودگی هوای ناشی از سوزاندن زباله‌ها یا فرآیندهای صنعتی احداث کرد.
۶- در محل تصفیه‌خانه‌های فاضلاب بسته به مصرف آب، پساب تصفیه شده را می‌توان در خطوط جداگانه‌ای توزیع کرد.
۷-تغییرات فصلی در مصرف آب شرب تاثیر چندانی نداشته و تصفیه‌خانه‌ها به طور ثابت کار می‌کنند.
۸- خطوط لوله قدیمی و متروکه را بعد از آزمایش‌های لازم و اطمینان از کارآیی می‌توان به عنوان بخشی از شبکه دوگانه به کار گرفت.
۹- شبکه‌های دوگانه توزیع آب نسبت به شبکه واحد به صورت چشمگیری هزینه‌های بیشتری را برای احداث در پی دارد.
در مجموع طرح تفکیک آب شرب و بهداشتی مدت زمان زیادی است که پشت در تصمیم‌گیری‌ها مانده و نظرات متفاوتی برای اجرای این طرح داده میشود، اما باتوجه به شرایط بحرانی کشور و هدر رفت آبی که هر روزه در سطح شهر شاهد آن هستیم به نظر می رسد که باید تصمیم گیری درستی در خصوص این مساله صورت بگیرد، علاوه بر این نیز شرایط آبی کشور در وضعیتی است که دیگر نمی توان آزمون و خطا کرد و باید پس از بررسی همه جانبه و در نظر گرفتن تمام جوانب بهترین گزینه برای مدیرت آب انتخاب و اجرایی شود.
