راهکارهای نوین برای نجات ایدرو از بن‌بست بودجه‌ای
محمدعلی دیانتی‌زاده؛ روزنامه نگار
سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نهادهای توسعه‌ای صنعتی کشور، همواره در مناطقی پیشگام بوده که بخش خصوصی به‌دلیل ریسک بالا، طول دوره بازگشت سرمایه و نیاز به سرمایه اولیه سنگین، ورود چندانی به آن‌ها نداشته است.
اما در سال‌های اخیر، در نتیجه عدم بازگشت منابع حاصل از واگذاری دارایی‌هایش و تغییر ساختار درآمدی ناشی از اجرای ناقص اصل ۴۴ قانون اساسی، در تنگنای مالی برای اجرای پروژه هایش قرار گرفته است.
در چنین شرایطی، صرفا امید بستن به بازپرداخت مطالبات از سوی دولت یا تهاتر بدهی، نمی‌تواند افق پایدار و امنی برای تأمین سرمایه پروژه‌های نیمه‌تمام یا ورود به صنایع نوظهور ایجاد کند. از این رو، بررسی و به‌کارگیری روش‌های نوین تأمین مالی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای نجات عملکرد توسعه‌ای این سازمان است. در این راستا، سه رویکردی که در ادامه مطرح می‌شوند، می‌توانند به‌عنوان خطوط راهبردی جدید ایدرو در تأمین سرمایه تلقی شوند.
۱. تشکیل صندوق سرمایه‌گذاری پروژه‌محور؛ سرمایه ترکیبی از توان مالی بخش خصوصی و دولت
یکی از راهکارهای قابل اتکا برای تجمیع سرمایه‌های پراکنده در راستای هدف‌گذاری صنعتی، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری پروژه‌محور (Project Investment Funds) است. این صندوق‌ها با ماهیتی مستقل و مبتنی بر چارچوب مالی شفاف، می‌توانند سرمایه‌های دولتی و خصوصی را در کنار هم گردآورند و بر روی پروژه‌های مشخص و اولویت‌دار سرمایه‌گذاری کنند. مزیت این روش، تخصیص هدفمند منابع و کاهش فشار نقدینگی بر سازمان اصلی است.
در این مدل، مدیریت صندوق می‌تواند تحت نظارت نهادی مانند ایدرو باقی بماند اما سازوکار جذب منابع از طریق مشارکت بخش خصوصی، بازار سرمایه یا اوراق مالی اختصاصی پروژه صورت گیرد. این راهکار می‌تواند به‌ویژه برای پروژه‌های نیمه‌تمام کارآمد باشد و درعین‌حال به کاهش وابستگی به بودجه عمومی و تأمین مالی زنجیره‌ای پروژه‌ها کمک می‌کند.
۲. استفاده از ظرفیت مشارکت عمومی-خصوصی (PPP)؛ الگوی اجرا در عمل
ایدرو طی سال‌های گذشته گام‌هایی برای استفاده از الگوی مشارکت عمومی-خصوصی (PPP) برداشته است که نمونه‌های مشخص آن را می‌توان در پروژه‌های مناطق کمتر برخوردار و سایر پروژه‌های مشترک یافت. با این‌حال، این ظرفیت تاکنون به شکل نظام‌مند و فراگیر در سراسر سبد پروژه‌های ایدرو فعال نشده است.
در مدل PPP، مشارکت با بخش خصوصی می‌تواند در قالب قراردادهای ساخت، بهره‌برداری و واگذاری (BOT) یا طراحی، ساخت و بهره‌برداری (DBO) تعریف شود. چنین ساختارهایی ضمن واگذاری بخشی از ریسک به سرمایه‌گذار خصوصی، باعث افزایش کارایی و سرعت در اجرا نیز می‌شوند. نکته کلیدی در موفقیت این مدل، طراحی قراردادهای شفاف، ضمانت‌های بازگشت سرمایه و پایبندی به مقررات پایدار سرمایه‌گذاری است.
در عمل، تجربه‌های اخیر ایدرو نشان داده است که این روش قابلیت اجرا در صنایع انرژی، پزشکی، نساجی و پتروشیمی را دارد؛ اما نیازمند تقویت زیرساخت حقوقی و مشارکت فعال‌تر نهادهای مرتبط بخش های دولتی و خصوصی است.
۳. ورود هدفمند به بازار سرمایه؛ تأمین مالی از بورس با مدل‌های نوین
یکی از ابزارهایی که در مسیر توسعه تامین مالی پروژه‌ای در حال فعال‌شدن است، مدل تامین مالی از طریق بازار سرمایه است. در این مدل، پروژه‌های مشخص تحت عنوان شرکت پروژه تعریف شده و پس از طی مراحل اولیه، با عرضه بخشی از سهام آن در بورس، منابع مورد نیاز برای ادامه فعالیت آن تأمین می‌شود. ایدرو در سال گذشته اعلام کرده که در حال طراحی مدلی برای استفاده از این ظرفیت است و حتی برخی پروژه‌ها وارد فاز آماده‌سازی برای ورود به بورس شده‌اند.
مزیت کلیدی این مدل، افزایش شفافیت در تخصیص سرمایه، مشارکت دادن سرمایه‌گذاران خرد و نهادی و کاهش فشار بر بودجه‌های عمرانی و عمومی است. البته این مدل نیازمند فراهم‌سازی بسترهای فنی و حقوقی، تهیه صورت‌های مالی شفاف و تعریف دقیق چرخه ارزش پروژه‌هاست؛ نکاتی که تجربه ایدرو در اجرای پروژه‌های نفت و گاز و پتروشیمی می‌تواند به بلوغ آن کمک کند.
محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی در شرایط تحریم
در کنار این روش‌ها، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) نیز همواره یکی از آرزوهای تأمین مالی توسعه‌ای بوده، اما شرایط تحریم، ناپایداری روابط بانکی و ریسک‌های سیاسی، این گزینه را عملا غیرفعال کرده است. در نتیجه، تا زمانی‌که بستر تعاملات مالی بین‌المللی برقرار نشود، نمی‌توان روی این ابزار حساب ویژه‌ای باز کرد و تمرکز باید بر ظرفیت‌های داخلی باشد.
ترسیم چارچوب مالی جدیدی برای بقای توسعه‌ای
ایدرو برای عبور از وضعیت بحرانی فعلی نه‌تنها به وصول مطالبات از دولت نیاز دارد، بلکه باید چارچوب مالی جدیدی برای بقای توسعه‌ای خود ترسیم کند.
سه محور «صندوق پروژه با سرمایه ترکیبی»، «الگوی PPP ساخت‌یافته» و «تأمین مالی بازارمحور با ابزارهای بورسی» ازجمله گزینه‌هایی هستند که با تکیه بر تجربه‌های پیشین ایدرو و نمونه‌های داخلی قابل تحقق بوده و می‌توانند ایدرو را از تداوم زیان عملیاتی و کاهش سرمایه به تدریج رهایی بخشند.
آن‌چه در این مسیر اهمیت دارد، سرعت در تدوین مقررات اجرایی، نهادسازی مستقل و حفظ اعتماد بخش خصوصی است.
