صنایع غذایی رکن اصلی تامین امنیت و سلامت جامعه اما مغفول

لیلا ابوالفتحی

صنایع غذایی به عنوان تامین‌کننده سلامت و امنیت غذایی جامعه صنعتی استراتژیک و مهم در دنیا تلقی می‌شود، اما در کشور ما به دلایل مختلفی مورد غفلت قرار گرفته است و به جایگاه اصلی خود دست نیافته است.

امنیت غذایی و ایمنی غذا از واژه‌هایی مهم و کاربردی است که امروزه در اسناد توسعه‌ای به آن پرداخته شده‌ است و از سوی مسئولان به کار گرفته می‌شود.

بنابر تعریف سازمان ملل در سال ۱۹۸۶، امنیت غذایی را دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم می‌دانند. طبق این تعریف موجود بودن، دسترسی و پایداری در دریافت غذا ۳ رکن اصلی است و نام دیگر آن مصونیت غذایی است.

ایمنی غذایی یعنی اطمینان از اینکه غذایی که مردم جامعه استفاده می‌کنند، به‌طور کامل سالم و فاقد هرگونه آلودگی باشد و این آلودگی شامل آلودگی میکروبی، انگلی یا شیمیایی است.

بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که در دهه‌های اخیر با گسترش تکنولوژی و افزایش مصرف افزودنی‌ها، آفت‌کش‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌ها در تولید مواد غذایی در کشورهای در حال پیشرفت، اثرات سوء و انکارناپذیری بر سلامت انسان‌ها به وجود آمده ‌است.

این آلودگی‌ها و بیماری‌ها شامل بروز انواع ناهنجاری‌های مادرزادی و سرطان‌ها به ویژه در کودکان است. براساس آمار، میزان وقوع مسمومیت‌های ناشی از آلودگی غذا در کشورهای در حال توسعه ۱۳درصد بیشتر از کشورهای صنعتی است.

کارشناسان می‌گویند بعد از حوزه دارو، امنیت غذایی یکی از حوزه‌های استراتژیک برای کشور محسوب می‌شود که در بحران کرونا نیز اهمیت خود را نشان داد.

با وجود گسترش بیماری‎های همه‌گیر و جنگ‌های احتمالی در دنیا برآورد کردن امنیت غدایی هر کشور هر روز مهم‌تر و خودکفایی امری لازم و ضروری می‌شود.

سازمان فائو طی گزارشی اعلام کرده است که برای تأمین غذای جمعیت ۹ میلیارد نفری جهان در سال ۲۰۵۰، باید دو برابر میزان کنونی تولید کرد.

صنایع غذایی صنعتی جامانده از توجه

عبارت «صنایع غذایی» مجموعه‌ای از فعالیت‌های صنعتی را شامل می‌شود که در تولید، پخش، تبدیل، تهیه، نگهداری، ترابری، صدور گواهینامه، فرآوری و بسته‌بندی مواد غذایی فعالیت دارند؛ حال با توجه به این تعریف اگر کشاورزی را به‌عنوان اولین حلقه زنجیره تامین و امنیت غذایی فرض کنیم، توجه به کیفیت تولیدات در این بخش بیش از پیش ضرورت پیدا می‌کند.

براساس قانونی نانوشته در اقتصاد کلان ایران وقتی از تولید صحبت می‌کنیم؛ بسیاری ناخودآگاه به صنایع سنگین توجه دارند و رونق تولید را در صنایع بالادستی جست‌وجو می‌کنند که البته کار اشتباهی هم نیست، اما نکته اصلی این است که تکمیل زنجیره تولید می‌تواند ارزش افزوده برای کشور ایجاد کند نه تولید در صنایع بالادستی و فروش مواد اولیه خام.

به چرخش درآوردن چرخ‌های صنعت، علم و تکنولوژی نوین است. صنایع غذایی به عنوان رکن اصلی تامین امنیت و سلامت جامعه و از سوی دیگر به عنوان یک صنعت جوان در ایران با توجه به برخی کا‌ستی‌ها در معرض تهدید قرار دارد.

این صنعت در کنار صنایع تبدیلی حلقه مفقوده توسعه به ویژه در بخش کشاورزی است، چراکه ایجاد آن منجر به استفاده بهینه از محصولات، تولید و در نتیجه صادرات می‌شود ولی متاسفانه این صنعت مانند سایر صنایع در کشور با کمبودها دست و پنجه نرم می‌کند.

این در حالی است که در سالیان اخیر روند پیشرفت و توسعه صنعت غذا در کشور به دلیل موانع داخلی و خارجی با مشکلات جدی مواجه و ضرر و زیان‌های سنگینی بر سرمایه‌گذاران تحمیل کرده است.

حال اگر به مراحل بعدی این صنعت برویم حفظ کیفیت محصول گام بعدی است و یکی از دغدغه‌های شرکت‌های فعال در حوزه صنایع غذایی، بهبود کیفیت، نگهداری و بسته‌بندی مواد غذایی برای دور نگه داشتن آن‌ها از آسیب باکتری‌ها و آنزیم‌های تخمیرکننده است.

رعایت استاندارهای جدید و جهانی کلید ورود به بازارهای جهانی

قدرت مذاکره با جهان امروز، ورود، تامین و حضوری موثر و ماندگار در شبکه‌های توزیع و عرضه غذایی دنیا، ادبیاتی متفاوت می‌طلبد که استانداردهای BRC و IFS شاه‌بیت آن است.

حال راه حل و میان‌بر رسیدن به این جایگاه چیست؟

با نگاهی به کشورهای پیشران این حوزه در می‌یابیم که استفاده از فناوری نانو و شرکت‌های دانش‌بنیان میانبر رسیدن به مقصد است و با توجه به ظرفیت‌های اقلیمی در کنار جوانان تحصیلکرده و نوآور می‌تواند کلید برنده این چالش مهم جهانی باشد.

با توجه به اینکه یکی از عوامل اصلی توسعه اقتصادی، رشد با ثبات تولید سرانه ملی همراه با اشتغال پایدار است، اقتصاد دانش‌بنیان و توجه به بنگاه‌های اقتصادی دانش‌بنیان می‌تواند، مسیر دستیابی به این مهم را هموار سازد.

در واقع یکی از راهکارهای اساسی خودکفایی پایدار در تولید محصولات استراتژیک، ارتقای فناوری و افزایش بهره‌وری عوامل تولید، دانش‌بنیان کردن اقتصاد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان است.

علاوه بر این استراتژی تمرکز نداشتن فعالیت‌های تولیدی در چند شرکت بزرگ دولتی، مانع از تحریم آسان محصولات یا مواد اولیه‌ شرکت‌ها خواهد شد که به کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد بسیار کمک خواهد کرد.

همچنین یکی از اساسی‌ترین زیرساخت‌های اقتصاد دانش‌بنیان و پیش‌نیاز تحقق استراتژی شرکت‌های دانش‌بنیان، سرمایه‌ انسانی خلاق، نوآور و مجهز به علم روز است که با توجه به وضع مطلوب تحصیلات عالی در کشور و ترکیب جمعیتی و جمعیت بالای جوانان تحصیل‌کرده، هدایت این سرمایه انسانی به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان، علاوه بر ایجاد اشتغال و استفاده بهینه از این سرمایه، می‌تواند رشد و توسعه اقتصادی را نیز بهبود بخشد.

توانمندسازی، تشویق و ایجاد بستر فعالیت جوانان در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان، کشور را در رویارویی با هرگونه تهدید و تحریم اقتصادی توانمند خواهد کرد.

به گفته کارشنسان این امر سهم اقتصاد دانشی و دانش‌بنیان در اقتصاد کشور کمتر از ۵ درصد است و باید حداقل به ۳۰ درصد برسد.

کیفیت تولیدات با استفاده از فناوری نانو

فناوری نانو در صنایع غذایی کاربردهای متعددی دارد که در بهبود کیفیت تولیدات این صنایع بسیار موثر است. تهیه مواد غذایی با افزودنی‌های رنگ، طعم‌دهنده و مغذی، کاهش هزینه‌ها، تهیه غذاهایی که بتوانند رنگ و طعم خود را بر حسب رژیم غذایی، سلیقه یا حساسیت‌ها و آلرژی افراد مختلف تغییر دهند و بسته‌بندی مواد غذایی طوری که بتوان آن‌ها را به مدت بیشتری نگهداری کرد را می‌توان از مهم‌ترین کاربردهای فناوری نانو در صنایع غذایی دانست.

بررسی عملکرد زیست‌بوم فناوری در حوزه صنایع غذایی نشان می‌دهد آن طور که فعالان این اکوسیستم در عرصه‌هایی مانند دارو و درمان خوش درخشیده‌اند، اما در صنایع غذایی هنوز راه‌های نرفته‌ای وجود دارد که بی‌شک برای رشد و ترقی نیازمند تزریق فناوری‌های جدید و دانش‌های به‌روز است. نگاهی به وضع زیست‌بوم فناوری در کشورهای توسعه‌یافته و عملکرد آن‌ها در حوزه صنایع غذایی، می‌تواند الگوی مناسبی را پیش ‌روی برنامه‌ریزان و سیاستگذاران این حوزه بگذارد.

برای مثال درحالی که بر اساس آمار مرکز شرکت‌های دانش‌بنیان ۶۷۵۵ شرکت دانش‌بنیان تایید شده در کشور وجود دارد که ۲۸۶ تعداد آن در کشاورزی زیستی و صنایع غدایی فعالیت دارند که با توجه به اهمیت این مساله درصد کمی را به خود اختصاص داده است و در کنار این مسائل و راهکاره‌ها نباید از مشکلاتی که این صنعت با آن دست و پنجه نرم می‌کند، غافل بود.

به گفته دست‌اندرکاران و فعالان این عرصه، نبود ‌تخصص افراد متولی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات فعلی صنایع‌ غذایی کشور است. اگر حوزه کشاورزی و صنایع ‌غذایی مدیران متخصص داشته باشد و بتواند از به‌روزترین روش‌ها در این بخش بهره ببرد، بسیار پیشرفت خواهد کرد. مشکلات بانکی مالیات نابسامانی نرخ ارز، نبود صادرات مناسب و چشمگیر و …. از دیگر مشکلات این صنعت است.