مقاوم سازی ظرفیت های ترانزیتی کشور در مقابل تحریم ها
سجاد سعیدی، کارشناس اقتصاد سیاسی
ایران با توجه به جایگاه جغرافیایی خود که در مرکزیت یک شاهراه بین‌المللی قرار گرفته است، موقعیت منحصر به فردی در موضوع ترانزیت کالا دارد. کشور ما از یک طرف به واسطه قرار گرفتن در مسیر خاکی اتصال شرق به غرب در امتداد ترکیه دروازه ورود و خروج کالا بین آسیا و اروپاست و از سوی دیگر کوتاه‌ترین مسیر برای اتصال آسیای میانه و کشورهایی مانند افغانستان به آب‌های آزاد است. ایران همچنین به واسطه موقعیت خود در غرب آسیا می تواند نقش مهمی در اتصال خاکی بخشی از کشورهای غربی به بازارهای شرق آسیا باشد.
از نظر مسیر هوایی نیز ایران با توجه به موقعیت متصل‌کننده خود یکی از بهترین موقعیت‌های منطقه‌ای برای ایجاد هاب هوایی و توسعه نقش ترمینالی خود دارد؛ اما با توجه به عقب‌ماندگی در این حوزه و جایگزین شدن کشورهای قطر، ترکیه و امارات متحده عربی، رقابت در عرصه هوایی تا حدودی سخت‌تر شده است.
به عبارت دیگر، ایران از منظر فرصت‌های خدا دادی جغرافیایی و جایگاه آن در مسیرهای اصلی ترانزیت در موقعیت کم‌نظیری قرار دارد که به نظر می‌رسد نتوانسته است از آن به خوبی استفاده کند.
آمارها نشان می‌دهد در سال ۹۷ حدود ۱۰.۴ میلیون تن ترانزیت در کشور انجام شده است که این میزان در سال ۹۸ به ۷.۶ کاهش یافته است. بر اساس این آمار کاهش ۳۰ درصدی در ترانزیت کالا داشته‌ایم؛ بنابراین نیازمند یک اراده جدی در سطح ملی برای جبران و تقویت مزیت‌های رقابتی ترانزیتی هستیم و ۲۴ دستگاهی که در این حوزه تاثیرگذارند باید این آمار را به عنوان هشدار در نظر بگیرند تا مزیت کشور در حوزه ترانزیت کمرنگ نشود.
یکی از ناب‌ترین فرصت‌های ترانزیتی برای کشور کریدوری است که روسیه و بندر مهم سن پترزبورگ را به هند وصل می‌کند. اکنون مسیر رقیب که به دلیل توسعه نیافتن این کریدور در حال استفاده است مسیری است که از اروپایی شرقی و کانال سوئز و اقیانوس هند می‌گذرد و از لحاظ مسافت قابل قیاس با کریدور شمال جنوب نیست.
از این کریدور تنها در سال ۲۰۱۶ حدود هزار میلیون تن کالا از این مسیر عبور کرده است؛ لکن در مسیر زمینی از خاک ایران علی‌رغم مزایای صرفه‌جویی ۴۰٪ در زمان سیر کالای یعنی از ۴۵ تا ۵۰ روز به ۱۵ روز کاهش می‌یاید و ۳۰% در هزینه‌ها نسبت به مسیر دریایی، کمتر از ۸ میلیون تن ترانزیت کالا در سال ۹۵ جذب شده است.
ظرفیت این کریدور که می‌توان به صورت ریلی دریایی یا ریلی و زمینی توسعه یابد مسیر ارتباطی اروپا به هند، پاکستان و چین با بازاری چند میلیارد نفری است که می‌تواند در کنار مسیرهایی که از ترکیه آسیا را به اروپا متصل می‌کند ظرفیت ترانزیتی کشور را متحول کند.
تحریم ها و ظرفیت ترانزیتی
یکی از جدی‌ترین محدودیت‌ها برای توسعه ظرفیت ترانزیتی کشور مسئله تحریم‌هاست که به صورت هدفمند بازار ترانزیتی کشور را هدف قرار گرفته و حتی برای عبور کامیون‌های ایرانی از مرز‌های بین‌المللی نیز محدودیت‌های زیادی ایجاد کرده است.
طبیعی است با توجه به آسیب‌پذیری کشور ها از تحریم‌های ظالمانه آمریکا تاثیرپذیری این صنعت از تحریم‌ها بالا باشد اما این نباید منجر به دست کشیدن کشور از چنین بازار بااهمیت و سود‌دهی بشود. تجربه نشان داده است در صورتی که مسیرهای ترانزیتی جایگزین اساسا وجود نداشته یا با افزایش هزینه‌های زیاد همراه باشد تحریم‌ها کارکرد خود را از دست می‌دهند که جدی‌ترین شاهد مثال این ادعا نقش کمرنگ تحریم‌ها بر بنادر جنوب شرقی ایران است؛ زیرا جز معدود مسیرهای ممکن برای رفع نیازهای ترانزیتی افغانستان بوده و آمریکایی ها می دانند هیچ مسیر جایگزینی برای آن در کوتاه مدت وجود ندارد.
از جمله سیاست‌هایی که به نظر می‌رسد کشور باید برای کم‌کردن اثرگذاری تحریم‌ها در این حوزه اتخاذ کند توسعه ظرفیت‌های ترانزیتی با مشارکت دیگر کشورهاست. در واقع، ایران باید بقیه کشورها را نیز در بازار خود ذی‌نفع کند تا تلاش آنها برای کم‌کردن اثر تحریم‌ها نیز افزایش یابد.
طراحی مسیرهای داخل خاک ایران به عنوان بخشی از کریدور ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی در ازای شریک شدن کشورها در سود یا استفاده اشتراکی از مسیر ترانزیت سیاست‌های کلانی است که قابل پیگیری است. چین، هند و روسیه از جمله کشورهایی‌اند که بخشی از بازار صادرات آنها می‌تواند از مسیر ترانزیتی ایران بگذرد. جذب سرمایه‌گذاری دراز مدت چین در توسعه حمل و نقل ریلی و توسعه بنادرجنوب شرقی و همچنین سرمایه‌گذاری مشترک هند و روسیه برای توسعه کریدور شمال جنوب از جمله جدی‌ترین سیاست‌های ضد تحریمی می‌تواند باشد.
در مجموع به نظر می رسد موقعیت ترانزیتی کشور باید چه از لحاظ تعدد مسیرها و چه توسعه حمل و نقل به سطحی برسد که بتوان سهم جدی‌تری را از بازار به خود اختصاص بدهید. بدیهی است هرچه این ظرفیت بیشتر شود و نقش ایران در بازار منطقه‌ای افزایش یابد، تحریم ایران ضربه بیشتری به بازار وارد می‌کند و هزینه‌های چنین تحریمی بیشتر و به تبع احتمال مقاومت در برابر آن نیز بیشتر خواهد شد.
