مشاهیر اقتصاد

بخش اول

آدام اسمیت (Adam Smith :1723 – ۱۷۹۰)

مرتضی ایراندوست / کارشناس ارشد مدیریت صنعتی

آدام اسمیت در ۱۷۲۳ میلادی در اسکاتلند دیده به جهان گشود. او فیلسوف اخلاق گرای اسکاتلندی در دوران روشنگری اسکاتلند است. از او به عنوان پیش‌گام در اقتصاد سیاسی و «پدر علم اقتصاد مدرن» یاد می‌شود.اسمیت یک اقتصاددان برجسته است و از او به عنوان پدرعلم اقتصاد یاد می‌کنند.

نظریه مزیت مطلق اسمیت در اقتصاد همیشه به عنوان یک نظریه زیربنایی مورد تحلیل قرار می‌گیرد. اسمیت از نظریه‌پردازان اصلی نظام سرمایه‌داری مدرن به شمار می‌رود. از وی به عنوان اقتصاد‌دان پیشتاز مکتب کلاسیک یاد می‌کنند.

آدام اسمیت تحصیلات ابتدایی خود را در کرکالدی گذراند. اسمیت در ۱۵ سالگی، وارد دانشگاه گلاسگو شد و به مدت سه سال درگلاسکو تحصیل کرد. اسمیت در آنجا علم اخلاق را تحت نظر فرانسیس هاچسون که اسمیت آن را فراموش ناشدنی می‌دانست فراگرفت. اسمیت پس از پایان دوره سه ساله درگلاسکو از یک بورس تحصیلی ۱۱ ساله در دانشگاه آکسفورد برخوردار شد؛ فردی که از این بورس استفاده می‌کرد، موظف بود که پس از پایان تحصیل در آکسفورد به خدمت کلیسا اسکاتلند درآید؛ اسمیت با افکار و عقایدی که داشت، بیش از ۶ سال نتوانست در آکسفورد دوام اورد و محیط علمی‌ و آموزشی آکسفورد، مورد پذیرش او قرار نگرفت.

اسمیت فضای آکادمیک آکسفورد را متفاوت از سیستم آموزش و علمی‌ گلاسکو می‌دید و از شیوه اداره، روش تدریس و حتی محتوای علمی‌ آن انتقاد می‌کرد. آدام اسمیت بنیانگذار لیبرالیسم اقتصادی و نخستین فردی به شمار می‌رود که چارچوب نظری علم اقتصاد کلاسیک را ارایه کرد. دیدگاه کلیدی اسمیت اهمیت تقسیم کار، دست نامریی و مزیت مطلق و مهم‌ترین توصیه وی به تجارت آزاد است.

مهمترین کتاب اسمیت «تحقیقی درباره ماهیت و علل ثروت ملل» است که ان را در ۱۷۷۶ میلادی منتشر کرد. مباحث اقتصادی تا پیش از انتشار ثروت ملل آدام اسمیت بطور عمده گرایش به قضاوت در خصوص عملکرد اقتصادی داشت.

کتاب ثروت ملل آدام اسمیت نقطه عطفی در تاریخ تحلیل اقتصادی بود و برای نخستین بار نگرش تحلیلی، منسجم و نظام‌مند به مباحث اقتصادی در این کتاب ارایه شد و یک نظریه اقتصادی تدوین شد، شاید به همین علت بود که آدام اسمیت را به عنوان پدر علم اقتصاد لقب نهادند. اسمیت با انتشار کتاب ثروت ملل خود در واقع یک مکتب فکری اقتصاد سیاسی جدید را پایه گذاری کردد که بعدها به مکتب کلاسیک اقتصاد مشهور شد.

مهمترین ویژگی کتاب ثروت ملل این است که معانی عمیق را به زبانی ساده و روشن، در چارچوب دانشی وسیع از جامعه و تاریخ با کلامی‌ساده و به صورت منسجم و نظام‌مند به رشته تحریر درآورده است. اسمیت ایده‌های خود در زمینه اقتصاد را در کتاب ثروت ملل خود به تفصیل شرح داده‌است. این نخستین کتاب مدرن علم اقتصاد و شاهکار آدام اسمیت محسوب می‌شود.

اما آنچه نقش اسمیت را در مدیریت بیشتر می‌کند نظریه تقسیم کار است. اسمیت اصل تقسیم کار را در یک کارخانه سنجاق سازی مطرح کرده و بکار گرفت. با اجرای این اصل کارایی را به شکل قابل توجهی افزایش داد.

اسمیت در پایان «کتاب ثروت ملل» سویه‌های تاریک تقسیم کار که به زعم او عامل اصلی ثروت است را نیز به بحث می‌کشد. او می‌نویسد: «در جریان تقسیم کار، اشتغال بخش بزرگی از افراد که با نیروی جسمانی خود کار می‌کنند، یعنی اکثریت مردم، فقط محدود به انجام چند کار ساده و حداکثر یک یا دو وظیفه است. بخش بزرگی از کارگران الزاما مشغول انجام کار‌های ساده و تکراری هستند.»

نخستین اثر بزرگ آدام اسمیت «نظریه احساسات اخلاقی» او است که در زمانی که در دانشگاه گلاسکو تدریس می‌کرد، به رشته تحریر درآورد. او در این کتاب به شرح و نقد عقاید افلاطون، ارسطو، رنو، سیسرو، هابز، لاک، هیوم و هاچسن پرداخت و همچنین عقیده خود را درباره هر مساله بیان می‌کند. محتوای این کتاب تسلط و احاطه او بر تاریخ فلسفه نظری و اخلاقی را روشن می‌سازد.

این کتاب را می‌توان به عنوان پایه فلسفی کتاب ثروت ملل قلمداد کرد. او در این کتاب که خودش آن را کتاب اصلی‌اش می‌دانست می‌گوید «اگر یک زمیندار ثروت بیش از حد داشته باشد آن را میان دهقانان تقسیم خواهد کرد و ما با یک «دست نامرئی» به جامعه‌ای مساوات طلب خواهیم رسید؛ چرا که انسانها به رغم اینکه در درجه نخست خودخواه هستند، ولی پس از تامین نیاز‌های نخستین حس همدلی در آنها برانگیخته می شود و دست به کار‌های نیک و تقسیم ثروت میزنند.»

برخی معتقدند آدام اسمیت با نوشت کتاب «نظریه عواطف اخلاقی» قصد تثبیت جایگاه خود را در دانشگاه گلاسگو داشته است و چندان اعتقادی به آن نوشته نداشته است اما برخی دیگر از جمله خود آدام اسمیت کتاب بررسی ماهیت و علل ثروت ملل را در امتداد کتاب اول میدانند. آدام اسمیت تا آخر عمر هر سال اصلاحاتی در کتاب «نظریه عواطف اخلاقی» انجام می داد و آن کتاب را بهترین اثر خود می دانست که به یادگار گذاشته است.

اسمیت افزون بر میراث فلسفی و اخلاقی که از گذشتگان خود به همراه داشت، میراث‌ دار اندیشه‌های اقتصادی گوناگون متفکران پیش از خود نیز بود. میراث تفکر اقتصادی که به اسمیت رسید در سه جریان عمده فکری خلاصه می‌شد: اول جریان تفکر اقتصادی مرکانتیلیستی که از سرآمدان آن می‌توان به توماس مان و ژان باتیست کلبر اشاره کرد؛ دوم، تفکر فیزیوکراسی که از پیشگامان آن می‌بایست از فرانسوا کنه و رابرت تورگو نام برد و در نهایت اندیشه‌های پراکنده متفکرانی چون دیوید هیوم، ویلیام پتی، نورث و ماندویل و نیز اندیشه‌های اقتصادی کلیسا مانند توماس آکویناس و پیشینیان آنها بود که میراث فکری عصر اسمیت را تشکیل می‌داد. در چنین بستری، اسمیت به نگارش اثری پرداخت که با بهره‌گیری از اندیشه اقتصادی پیشینیان خود، بنای نظری منسجمی را در حوزه اقتصاد خلق کرد.

آدام اسمیت با‌ اینکه به‌عنوان پدر علم اقتصاد شناخته می‌شود، اما نظریه‌ها و تئوری‌های مختلفی نیز در زمینه‌ ادبیات و فلسفه داشت. که برخی از انها عبارتند از :

– نظریه دست نامرئی : آدام اسمیت در کتاب «نظریه عواطف اخلاقی» نخستین بار از اصطلاح «دست نامرئی» استفاده کرده است و معتقد است دست نامرئی هماهنگ کننده منافع شخصی و منافع اجتماعی در شرایط اقتصادی رقابت کامل است.به نظر آدام اسمیت دست نامرئی در جامعه ایی دارای بیشترین کارایی خواهد بود که از شرایط رقابت کامل در اقتصاد برخوردار باشد.دست نامرئی واژه ای است که آدام اسمیت برای توصیف مزایا اجتماعی ناخواسته ناشی از اقدامات فردی استفاده کرده است. آدام اسمیت معتقد بود تلاش افراد برای به حداکثر رساندن منافع خود اغلب بیشتر به نفع جامعه هست تا اینکه افراد بخواهند مستقیماً به نفع جامعه اقداماتی انجام دهند.

– نظریه مزیت مطلق : آدام اسمیت مزیت را توانایی تولید یک یا چند کالا با بالاترین کیفیت ممکن نسبت به دیگران می داند.آدام اسمیت در بحث تجارت بین الملل معتقد است کشورهایی که در تولید یک یا چند کالا از مزیت برخوردار هستند باید تنها آن کالا را تولید کنند و سایر کالاهای مورد نیاز را از سایر کشورهای دارای مزیت در آن کالاها تهیه کنند.آدام اسمیت معتقد است با تمرکز بر تولید کالاهایی که در آن مزیت وجود دارد کشورها می توانند کالاهایی با کیفیت تر با قیمت پایین تر و به تعداد بیشتر تولید کنند و این به نفع مصرف کننده که همان مردم کشورهای مختلف هستند می باشد.

– نظریه تقسیم کار : آدام اسمیت معتقد بود با تقسیم کار در واحد تولید می توان کارهایی که باید توسط هر فرد انجام شود ساده کرد که در نتیجه آن تولید افزایش پیدا خواهد. این نظریه به نوعی همان نظریه مزیت مطلق در مقیاس کارخانه یا کارگاه تولیدی است.

آدام اسمیت سه دلیل برای افزایش خروجی حاصل از تقسیم کار در کارگاه تولیدی بیان می کند:

۱. افزایش مهارت کارگر در نتیجه تقسیم کار
۲. صرفه جویی در زمانیکه عمدتاً به خاطر تغییر حالت از یک مرحله به مرحله دیگر از بین می رود.
۳. افزایش اختراع ابزارآلات و وسایل کار

از نظر اسمیت، تقسیم کار بدون وجود یک سازمان برنامه‌ریزی و دخالت دولت، به صورت خودبه‌خودی در بازار صورت می‌گیرد و در واقع تقسیم کار پیامد طبیعی تمایل ذاتی بشر به «مبادله و معاوضه تهاتری یک مال با مال دیگر» می‌باشد؛ و آنچه انگیزه اساسی مبادله را فراهم می‌نماید، نه حس خیرخواهی نوع بشرکه حس منفعت‌طلبی و منفعت‌جویی شخصی نوع بشر می‌باشد.

آدام اسمیت در ۱۷ ژوئیه ۱۷۹۰ در سن ۶۷ سالگی در ادینبورگ اسکاتلند درگذشت و در Canongate Kirkyard به خاک سپرده شد. و به‌ علّت تاثیرات انقلاب فرانسه، مرگ او در چشم هیچ‌کس مهم نیامد و او را در گوری که بر آن نوشته شده است “آدام اسمیت نویسنده ثروت ملل اینجا خفته است”، دفن کردند. بعد از مرگ وی مشخص شد که او بخش هنگفتی از درآمدش را وقف کارهای عام‌المنفعه کرده بود.