مروری بر وضعیت و چالش های ارزیابی اثرات محیط زیستی در ایران
به دلیل ارتباط و پیوستگی اجتناب‌ناپذیر عوامل اقتصادی، اجتماعی و بوم‌شناختی در سیاست‌های راهبردی کشور و برنامه‌های کالن، به‌ویژه در برنامه‌های توسعه‌ای، قانونمند شدن مقوله محیط زیست و در نتیجه شــکل‌گیری قانون ارزیابی اثرات زیستمحیطی، موضوعی محرز و انکارناپذیر است.
به گزارش عصراقتصاد، پیشبینی، جلوگیری یا کاهش بروز پیامدهای منفی و آثار سوء ناشی از فعالیت‌های انسانی در محیط زیست به نحوی که کاهش یا رفع آن آثار در محیط و بازگشت به وضعیت اولیه، از کنترل خارج نشده و غیرممکن نشود، از علل عمده توجه به ارزیابی اثرات زیستمحیطی است.
در این گزارش به تعریف، اهمیت و اهداف ارزیابی زیستمحیطی و انواع آن، پیشینه تدوین قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی درخصوص آن و اقدامات و دستاوردهای اجرای فرایند ارزیابی اثرات زیستمحیطی در کشور در این زمینه اشاره شده است.
طبق مصوبه شماره ۱۳۸شورای عالی حفاظت محیط زیست ایران در فروردینماه ۱۳۷۳ ،هفت نوع پروژه بزرگ عمرانی مش مول ارزیابی اثرات زیستمحیطی شدند. در ادامه، جمهوری اســامی ایران در آذرماه ۱۳۷۳ در بند »الف« تبصره »۸۲ » قانون دوم توســعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نسبت به پذیرش موضوع ارزیابی اثرات زیستمحیطی در چارچوب مصوبه قانونی خود اقدام کرده است.
اگرچه با قانونی شدن این امر در ایران، روند طرحها و پروژه‌هایی که مورد ارزیابی قرار گرفتهاند رو به افزایش بوده و همچنین توجه برنامهریزان بیش از گذشــته به ادغام مالحظات زیستمحیطی در فعالیت‌های عمرانی معطوف شــده اســت، اما نتایج بهدست آمده نشاندهنده روند صعودی موضوع تخریب محیط زیست در کشور است
خلاصه مدیریتی
یکی از ابزارهای مهم و اساسی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار در بخش محیط زیست، برنامهریزی در راســتای ارزیابی آثار زیستمحیطی پروژه‌هاو طرح‌های توسعه‌ای است؛ ارزیابی اثرات زیستمحیطی، فنی است که براساس آن، همه مراحل عملیات یا پروژهای که در راستای توسعه صورت می‌گیرد، از نظر آثار مثبت و منفی آن بر کیفیت محیط زیست بررسی می‌شود.
به‌صورت کلی، برای دستیابی به موضوع مهم توســعه پایدار، نیاز به تلفیق ملاحظات کلان (بالادستی) زیستمحیطی در سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌های کشــور، قبل از اجرایی شدن آنها در عرصه‌های میدانی توسعه است.
لذا ارزیابی اثرات زیستمحیطی، از طریق فرایندی قاعده‌مند، اثرات احتمالی مثبت یا منفی یک پروژه را بر محیط زیست، مورد بررسی قرار داده و به رد یا قبول آن پروژه یا طرح به تصمیم‌گیران، کمک می‌کند. این موضوع از آن برای اهمیت دارد که ارزیابی اثرات زیستمحیطی یکی از عناصر اصلی تشکیل مدیریت زیستمحیطی است و متعاقبا چنین مدیریتی ضرورت اعمال چنین ارزیابی‌ای را توجیه‌پذیر می‌سازد
در سال‌های اخیر به دلیل وضع قوانین و مقررات، انجام و تهیه گزارش‌های ارزیابی در بسیاری از کشورهای جهان الزامی شده است؛ به نحوی که امروزه، کمتر کشوری یافت می‌شود که نسبت به مقوله ارزیابی اثرات زیستمحیطی ناآشنا باشد. در کشور ما برای اولین بار در سال ۱۳۷۳ ،موضوع ارزیابی اثرات زیستمحیطی پروژه‌هاو طرحها، وجه قانونی به خود گرفت. نزدیک به سه دهه از اجرای فرایند ارزیابی آثار زیستمحیطی می‌گذرد، اما متأسفانه نتایج مناسب و قابل ملاحظه‌ای از اجرای آن حاصل نشده و حتی روند تخریب محیط زیست ناشی از فعالیت‌های انسانی، روند صعودی به خود گرفته است.
در این گزارش تلاش شده تا به ضرورت وجود قوانین و مقررات ارزیابی زیستمحیطی و نیاز به اعمال و اجرای آنها در کشور پرداخته شود و همچنین مقایسه‌ای بین قوانین ارزیابی اثرات زیستمحیطی برخی از کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه با قوانین موجود در ایران انجام پذیرد. در این مطالعه، مشکلات، تنگناها و محدودیت‌های ارزیابی اثرات زیستمحیطی در کشور نیز تشریح شده است.
نتایج حاصل از گزارش موجود در بررسی و تحلیل ابعاد مختلف ارزیابی‌های آثار زیستمحیطی در ایران نشان میدهد که مهم‌ترین چالش‌ها و محدودیت‌های موجود، در حوزه‌های قوانین و مقررات (نواقص و خلاهای قانونی)، دستگاه‌های اجرایی و ازجمله دســتگاه متولی (قابلیت‌ها و رویکردها)، بدنه ضعیف کارشناسی سازمان حفاظت محیط زیست در بررسی گزارش‌های ارزیابی زیستمحیطی، عدم صلاحیت کافی مشاوران نسبت به تهیه گزارش‌های ارزیابی، دیدگاه نادرست کارفرمایان و مجریان طرحها و پروژه‌ها نسبت به مقوله محیط زیست، روش کار ارزیابی زیســت‌محیطی، فرایند تهیه و ارزیابی گزارش‌های بازنگری طرحها، پایش، کنترل و نظارت و ضعف مشارکت‌های مردمی است.
همچنین یکی از مشــکلات قوانین موجود درخصوص ارزیابی آثار زیستمحیطی پروژه‌هاو طرحها در کشور، ریشــه در ترجمه‌ای بودن آنها از متون قانونی کشورهای دیگر دارد؛ درحالی که با توجه به تفاوت‌های فرهنگی، محیطی و اقلیمی، این امر نیازمند بررســی تخصصی برای هریک از مناطق کشور است. لذا در این گزارش، پیشنهادهایی برای ارائه احکام تکمیلی و بهبود وضعیت ارزیابی اثرات زیستمحیطی در کشور ارائه شده است. مهم‌ترین پیشنهادهای قابل پیگیری در دولت به شرح ذیل ارائه می‌شود:
· تصویب طرح یا لایحه قانون ارزیابی محیط زیست کشور به صورت خاص و مستقل، به منظور ضمانت اجرایی و تقویت بازدارندگی
· توجه به ارزیابی زیستمحیطی راهبردی در سیاست‌ها، برنامه و طرح‌های کلان کشور قبل از اجرا
· در نظر گرفتن ارزش کالاها و خدمات زیست‌بومی در تهیه و تصویب طرحها در مبادی تأیید اولیه آنها توسط سازمان برنامه و بودجه و سایر دستگاه‌های اجرایی مرتبط
· ایجاد ردیف بودجه اختصاصی برای طرح توانمندســازی نظام ارزیابی محیط زیست کشور
· توجه به نظارت و پایش محیط زیســت اجرای طرحها و پروژه‌هاپس از صدور موافقت‌های محیط زیستی با ایجاد سیستم نظارتی و پایش یا کنترل زیستمحیطی طرحها و پروژه‌ها با افزایش کمی وکیفی نیروی انسانی در ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌ها و حذف سامانه‌های پایشی و نظارتی سنتی
· ارتقای دانش فنی و تخصصی مخاطبان مرتبط با فرایند ارزیابی محیط زیست کشور ازجمله کارفرمایان، مشاوران، کارشناســان (حوزه ستادی و استانی سازمان حفاظت محیط زیست)
· انجام پژوهش کاربردی با موضوع آسیب‌شناسی فرایند ارزیابی محیط زیست کشور با تأکید بر تبیین جایگاه آمایش سرزمین، ارزیابی توان بوم‌شناختی، ارزیابی زیستمحیطی راهبردی، ارزیابی اثرات تجمعی و ارزیابی اثرات زیستمحیطی
· ایجاد استقلال مالی مشاوران و عدم وابستگی مالی به مجری طرح یا کارفرما از طریق تعیین مشاور و پرداخت هزینههای تهیه و انجام گزارش‌های ارزیابی اثرات زیستمحیطی، از کانال بخش‌های تحقیقاتی سازمان حفاظت محیط زیست. پیشنهاد دیگر در این خصوص، استفاده از ظرفیت ملی محیط زیست به است؛ بدین معنا که مجری طرح یا کارفرما، هزینههای مربوطه را مستقیما حساب صندوق واریز کرده و پرداخت حق‌الزحمه مشاور، با تصمیم و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست، در مراحل مختلف پیشرفت کار انجام شود
· ارتقای دانش و فرهنگ زیستمحیطی و بیان نمودن اهمیت محیط زیست و طرح مسائل و مشکلات موجود زیستمحیطی از طریق رسانه‌های مختلف دیداری، شنیداری و نوشتاری یا از طریق مراکز آموزشی در کلیه سطوح و به تناسب نوع جامعه به منظور افزایش دانش زیستمحیطی جامعه و مسئولیت‌‌پذیری کلیه مسئولان نسبت به تصمیم‌گیری‌های درست و حفظ محیط زیست
· توجه ویژه به موضوع حسابرسی محیط زیست
· رتبه‌بندی مشاوران برحسب نوع طرح یا پروژه به وسیله بخش‌های تحقیقاتی سازمان حفاظت محیط زیست، به دلیل تعدد و تنوع طرحها و پروژه‌های مشمول انجام مطالعات ارزیابی زیستمحیطی
مقدمه
طبق تعریف، به تمامی فعالیت‌ها و کارهایی که انسان برای بهتر کردن زندگی خود در محیط زیست انجام میدهد، توسعه گفته می‌شود. حال اگر قرار باشد که این توسعه در بلندمدت پایدار باشد، باید شرایطی را که محیط زیست و منابع طبیعی به عنوان بستر توسعه برقرار کرده است، مدنظر قرار دهد. اگر محدودیت‌های محیط زیست نادیده گرفته شوند، توسعه اقتصادی در نهایت به تخریب آن منجر خواهد شد. بنابراین دیدگاهی که حفاظت محیط زیست را مانعی بر سر راه توسعه اقتصادی تلقی کند، بسیار کوته‌نظرانه است. لذا توسعه صحیح فعالیت‌های انسانی نیازمند آن است که در تمام مراحل برنامهریزی و مدیریت، به محدودیت‌های محیط زیست و منابع موجود در سرزمین، توجه شود.
به صورت کلی، دستیابی به تعادل مابین محیط زیست، جامعه و اقتصاد به منظور برآورده کردن نیازهای جاری بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده در برآورده کردن نیازشان، ضروری در نظر گرفته می‌شود. توسعه پایدار به عنوان یک هدف از طریق ایجاد تعادل در این سه رکن پایداری به دست می‌آید. این موضوع منجر به هدایت ســازمان‌ها در پذیرش رویکردی نظام‌مند نسبت به مدیریت زیستمحیطی از طریق استقرار سامانه‌های مدیریت زیستمحیطی با هدف کمک به رکن زیستمحیطی از ارکان پایداری شده است.
در فرایند سیر تکامل مدیریت محیط زیست، به عنوان یک نظام گسترده و پویا برای مواجهه با آلودگی و تخریب محیط زیست، رویکردهای پیشگیرانه‌ای مورد توجه قرار گرفتهاند.
در این راستا، از اواخر دهه ۱۹۶۰ میالدی، ارزیابی اثرات زیستمحیطی EIA به عنوان فعالیتی به منظور شناسایی و پیشبینی اثرات یک پروژه بر روی رفاه و سلامت انسان و نیز بر محیط بیوژئـــوفیزیکی مورد توجه قرار گرفته است. همچنین بررسی و انتشار اطالعات ایـن اثـرات مطرح شده و اجرای قانونی آن جایگاه ویژه‌ای در کشورهای مختلف جهان یافته است. در سطح کشور، قوانین با مصوبات و زیستمحیطی شاخه مهم و مستقلی از حقوق عمومی تلقی می‌شود که با اصل پنجـاهم قـانون اساسـی قوام گرفته و اخیرا قوانین مربوط به ارزیابی اثرات زیستمحیطی از تکوین و تکامل نسبی برخوردار شده است. ارزیابی آثار توسعه بر محیط زیست روشی است برای اطمینان از رعایت ضوابط، معیارها و قوانین محیط زیستی در طرح‌های مختلف که هدف اصلی آن پیشبینی، شناسایی و تجزیه و تحلیل دقیق کلیه نشان‌زدهای مثبت و منفی یک طرح بر محیط زیست طبیعی و انسانی است. برنامهریزان و تصمیم‌گیران توسعه اقتصادی ـ اجتماعی باید از محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی محیط زیست آگاه باشند و در این زمینه، ارزیابی اثرات زیستمحیطی روشی است که ملاحظات زیستمحیطی را در فرایند برنامهریزی و مدیریت برنامه‌های توسعه اقتصادی ـ اجتماعی وارد می‌کند.
امروزه ارزیابی اثرات زیستمحیطی به عنوان یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در برنامهریزی و سیاست‌گذاری‌های زیستمحیطی جایگاهی واقعی یافته است. اثرات محیط زیستی در اشکال و انواع مختلف مثبت و منفی، مستقیم و غیرمستقیم، کوتاه‌مدت و بلندمدت، اولیه و ثانویه، نقطه‌ای و تجمعی، نمود پیدا می‌کنند. لذا ارزیابی زیســت محیطی میزان کمی وکیفی اینگونه عوامل را به‌طور قاعده‌مند و براساس استانداردها و ضوابط و دستورالعمل‌ها مورد بررسی قرار میدهد و با شناسایی مهم و غیرمهم بودن اثرات، روش‌های حذف یا کاهش و همچنین نحوه کنترل و پایش آنها را ارائه میدهد. هدف از ارزیابی اثرات زیستمحیطی کمک به جلوگیری، به حداقل رساندن و یا جبران هرگونه خطر زیستمحیطی و در اغلب موارد تأثیرات اجتماعی است. ازجمله پیامدهای عدم انجام مطالعات ارزیابی اثرات محیطزیستی پروژه‌ها، به شرح زیر است:
· عدم آگاهی از پیامدهای محیط زیستی مهم و ماندگار، عدم تعیین اقدامات اصالحی مناسب و درج آن در برنامه‌ها
· عدم آگاهی از درآمدها و هزینههای محیط زیستی پروژه‌ها، بروز اثرات مخرب جبران‌ناپذیر در محیط زیست
· بالا رفتن نرخ هزینه بر درآمد اجرای پروژه‌ها، افزایش هزینههای جبران صدمات و آثار زیستمحیطی پروژه‌هادر سطح ملی
· افزایش مخاطرات زیستمحیطی در سطح محلی، منطقه‌ای و ملی شامل ریزگردها، سیل، رانش زمین، آلودگی هوا و فرسایش خاک، افزایش احتمال انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری
· افزایش احتمال شیوع بیماری‌ها و آفات گیاهی، جانوری و انسانی، افزایش نارضایتی‌های اجتماعی و عدم برخورداری از مدیریت مشارکتی در کشور
· عدم دستیابی به اهداف توسعه پایدار در سطح محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی
با توجه به اثرات تخریبی و گاهی غیرقابل جبران و بسیار پر هزینه بســیاری از پروژه‌های توسعه، ارزیابی زیستمحیطی به‌عنوان یک ابزار غیرقابل جبران و بسیار پ با توجه به اثرات تخریبی و گاهی قدرتمند برای دستیابی به توسعه پایدار از سال ۱۳۷۳ در کشور ایران جایگاه قانونی یافته است. ولیکن متأسفانه با گذشت بیش از سه دهه، همچنان کشور درگیر معضالت ناشی از ارزیابی‌های زیستمحیطی است. لذا در این گزارش سعی شده تا ضمن آسیب‌شناسی قوانین مرتبط با ارزیابی‌های زیستمحیطی و نتایج مطالعات ارزیابی‌های کشورهای پیشرو، پیشنهادهای اجرایی و نظارتی کاربردی را ارائه کند.
۱ .تعریف و اهمیت ارزیابی آثار زیستمحیطی
۱-۱ تعریف
با برشمردن ویژگی‌های ارزیابی اثرات زیســت‌محیطی ، این ابزار به صورت‌های زیر تعریف شده است:
· مطالعه‌ای است که به بررســی اثرات یک پروژه پیشنهادی بر محیط زیست میپردازد
· مطالعه‌ای است که با هدف برگزیدن بهترین ترکیب سود اقتصادی و هزینههای زیستمحیطی در یک منطقه مشخص انجام می‌شود
· مطالعه‌ای است که به پیشبینی تغییرات ناشــی از اجرای یک پروژه مشخص بر کیفیت محیط زیست منطقه میپردازد
همچنین، براساس تعریف اتحادیه بین‌المللی ارزیابی آثار زیستمحیطی(IAIA) ، ارزیابی را می‌توان فرایند شناسایی، پیشبینی، ارزشیابی و اقدامات کاهش آثار بیوفیزیکی، اجتماعی و دیگر آثار مرتبط با توسعه پیشنهادی قبل از تصمیم‌گیری اصلی و عملیات اجرایی نامید.
۲-۱ اهمیت ارزیابی آثار زیستمحیطی طرحها و پروژه‌های بزرگ توسعه‌ای کشور
ارزیابی آثار زیستمحیطی به دلایل ذیل از اهمیت به سزایی برخوردار است:
· ارزیابی آثار زیستمحیطی، ابزار مهم مدیریتی برای افزایش طول عمر بسیاری از پروژه‌هاست.
· استفاده از این ابزار برای اجتناب از بروز خطاهای جبران‌ناپذیر و یا ایجاد صدمات زیستمحیطی، اجتماعی و یا اقتصادی ضروری است
· ارزیابی آثار زیستمحیطی، ســازوکاری برای آموختن از گذشته را ایجاد می‌کند که از اشــتباهات پرهزینه و حــوادث جلوگیری کرده و که مدیریت منابع را طی اجرا و پس از اجرای پروژه تقویت می‌کند
· ارزیابی آثار زیستمحیطی، موجبات حفاظت هرچه بیشتر از منابع را فراهم آورده و از بروز آثار جبران‌ناپذیر به محیط زیست جلوگیری می‌کند
· مجریان طرحها و پروژه‌ها در زمان‌بندی تعیین شده، قادر به کاهش هزینه‌ها می‌شوند. درنتیجه فشار بر اعتبارات مالی دولت کمتر می‌شود.
۲ .تعریف ارزیابی راهبردی زیستمحیطی و تفاوت آن با ارزیابی اثرات زیستمحیطی
علاوه بر ابزار ارزیابی اثرات محیط زیســتی، ابزار دیگری تحت عنوان ارزیابــی راهبــردی زیســت‌محیطی (SEA) وجــود دارد. ارزیابی راهبردی زیســت‌محیطی درواقــع تکمیل‌کننــده ارزیابــی اثرات زیستمحیطی (EIA ) اســت. تفاوت بین این دو آن است که ارزیابی راهبردی زیستمحیطی (SEA ) در مرحله‌ای زودتر از ارزیابی اثرات زیستمحیطی انجام می‌شــود. تا زمانی که یک پروژه مرتبط با محیط زیست وارد فرایند تصویب نشود، ارزیابی اثرات زیستمحیطی (EIA ) درخصوص آن انجام نمی‌شــود؛ ولی به این دلیــل که تصمیم‌های مهم مرتبط با محیط زیســت اغلب باید در چارچــوب طرحها و برنامه‌های اولیه اتخاذ شود، ارزیابی راهبردی زیستمحیطی (SEA ) در مرحله برنامهریزی (طرحریزی) انجام شده و به‌عنوان ارزیابی احتمالی اثرات زیستمحیطی سیاست و خط و مشــی‌ها، طرحها و برنامه‌ها، توصیف می‌شود.
ارزیابی راهبردی زیســت‌محیطی (SEA ) یک فرایند و رویکرد قاعده‌مند و نوین است که شناسایی، پیشبینی و ارزیابی اثرات و پیامدهای زیستمحیطی را در عالی‌ترین سطوح تصمیم‌گیری یعنی ســطح کلان مدنظر قرار میدهد. بررســی قوانین و مقررات ارزیابی راهبردی زیستمحیطی در کشورهای توســعه‌یافته و درحال توسعه نشان میدهد که این قوانین بیشتر در سطوح بخشی و آمایش سرزمین کاربردیتر و مؤثرتر بوده‌اند و در این زمینه کشــور انگلستان به‌عنوان یکی از فعال‌ترین کشورها در پایه‌ریزی دستورالعمل‌های روش‌شناسی مناسب این ابزار، شناخته شده است.
