گره بی‌مسئولیتی بر فرش ایرانی
قبل از شروع این گزارش یادی کنم از مثل «از عرش به فرش افتادن» با یک تفاوت که حال فرش ایرانی از عرش افتاده است. این روزها فرش ایرانی با وجود شهرت و قدمت هزاران ساله جایگاه خود را در بازارهای جهانی از دست داده و رقبایی چون ترکیه، چین، هند، نپال، مصر و پاکستان جای فرش ایران را در بازارهای جهانی گرفته‌اند تا آنجا که این رقبا هر روز سهم بیشتری از بازار جهانی را به خود اختصاص می‌دهند.
قبل از شروع این گزارش یادی کنم از مثل «از عرش به فرش افتادن» با یک تفاوت که حال فرش ایرانی از عرش افتاده است. این روزها فرش ایرانی با وجود شهرت و قدمت هزاران ساله جایگاه خود را در بازارهای جهانی از دست داده و رقبایی چون ترکیه، چین، هند، نپال، مصر و پاکستان جای فرش ایران را در بازارهای جهانی گرفته‌اند تا آنجا که این رقبا هر روز سهم بیشتری از بازار جهانی را به خود اختصاص می‌دهند.
این اتفاق درحالی است که در چند سال گذشته خبری از آمار صادرات فروش روی خروجی سایت مرکز ملی فرش ایران نیز قرار نمی‌گیرد. صمت در این گزارش به دلایل افت صادرات فرش ایران و جایگاه این کالای صادراتی در لیست صادرات غیرنفتی ایران پرداخته است.
از تحریم تا زوال
اول ژوئیه ۲۰۱۰ مصادف با ۱۱ تیر ۸۹، رئیس‌جمهوری ایالات متحده امریکا، قانونی را امضا و ابلاغ کرد که به موجب آن ورود بسیاری از کالاها از جمله فرش ایرانی از ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۰ مصادف با ۸ مهر ۸۹، به امریکا ممنوع شد. این ممنوعیت شامل ورود فرش ایرانی از ایران و از هر مبدأ دیگر و حتی فرش‌های موجود در لوازم منزل مهاجرانی که برای اقامت به امریکا نقل مکان می‌کنند، میشد.
قانونی که توسط باراک اوباما امضا شد، تحت عنوان قانون جامع تحریم‌ها و محدود کردن ایران، در حقیقت اصلاحیه قانون تحریم ایران مصوب ۱۹۹۶ به شمار می‌رود که صرفا برای تحریم شرکت‌ها و اشخاصی بود که در بخش انرژی ایران سرمایه‌گذاری می‌کردند. در این سال‌ها و با خروج فرش دستباف ایران از بازارهای جهانی، رقبای ایران توانستند، این بازارها را به نفع خود مصادره کنند و بسیاری معتقدند حتی با برطرف شدن تحریم‌ها نیز بازگشت به بازارها به نظر کار مشکلی است.
اما علاوه بر تحریم‌ها، فرش دستباف ایران با خود تحریمی نیز مواجه است. آنچنان که فعالان این صنعت می‌گویند قوانین داخلی بیش از تحریم‌ها در فلج کردن صنعت فرش موثر بوده است. قوانینی همچون تعهد بازگشت ارز صادراتی و عوارض بالای گمرکی برای واردات مواد اولیه تولید فرش از این دسته هستند.سهم ایران از صادرات فرش دستباف در جهان در دوره ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ کاهش یافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسیده است اما سهم رقبای ایران از جمله هند، چین، نپال و پاکستان در حال افزایش است.
بر اساس آمارهای موجود بیشترین حجم صادرات فرش ایرانی در سال ۱۳۷۳ اتفاق افتاده است. در این سال ایران توانست با ثبت رکورد ۲ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلار در صادرات فرش دستباف به سایر نقاط جهان یک آمار خیره‌کننده به جای بگذارد.
نگاهی به صادرات رقبا
در بازار تجارت جهانی فرش دستباف به صورت میانگین بیش از ۱۵۰ کشور صادرکننده وجود دارد. براساس آمار در سال ۲۰۲۲، کشورهای هند با ۳۱۰ میلیون دلار و سهم حدود ۳۰.۳ درصد از کل صادرات فرش، چین با ۹۳.۱ میلیون دلار و سهم حدود ۹.۱ درصد از کل صادرات فرش و مصر با ۸۹.۸ میلیون دلار با سهم حدود ۸.۸ درصد از کل صادرات، ۳ کشور عمده صادرات کننده فرش دستباف بوده‌اند.
پس از این کشورها، نپال با سهم حدود ۸.۳ درصد، پاکستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ایران با سهم ۷.۴ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. ۷۱.۵ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان توسط این ۶ کشور تامین می‌شود. از سال ۱۹۹۰ ترکیه صادرات فرش را آغاز کرد و در تمام این سال‌ها آمار صادرات فرش ترکیه با رشد با رشد همراه بوده است.
به طوری ارزش فرش صادراتی ترکیه از ۴.۲۲۰ میلیون دلار در سال ۱۹۹۰ به ۲ میلیارد و ۷۵۴ میلیون و ۷۵۷ هزار دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است. هند نیز توانسته عنوان برترین تولیدکننده فرش‌های دستباف در سراسر جهان را به خود اختصاص دهد. براساس آمار حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد فرش‌های تولیدی این کشور راهی بازارهای هدف صادراتی می‌شود. براساس آمار تولید و صادرات فرش‌های دستباف و گلیم پاکستان نیز دست کمی از کشور هند ندارد.
فعالان صنعت فرش چه می‌گویند؟
عقیل سیستانی، پژوهشگر، هنرمند و استاد دانشگاه- مهر ۱۴۰۲: در سال‌های گذشته، کشورهایی چون مصر، رومانی، نپال، مراکش و بلغارستان هم به تولیدکنندگان فرش دستباف به سبک ایرانی اضافه شده و در حال تولید نظام‌مند فرش‌های باکیفیت هستند؛ طوری که اکنون مصر و هند، رتبۀ اول صادرات فرش را در دنیا دارند.
فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش دستباف ایران – مرداد ۱۴۰۲: متاسفانه آمار ضد و نقیض زیادی در مورد میزان صادرات فرش دستباف ارائه می‌شود و ما هم به عنوان دولت تا این لحظه توضیحی نمی‌دادیم.
فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش دستباف ایران – مرداد ۱۴۰۱: فرش دستباف ایران یک کالای سرمایه‌ای است و ما هنوز در این زمینه بی‌رقیب هستیم.
فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش دستباف ایران – فروردین ۹۹: مصر در مدت دو سال تبدیل به دومین صادرکننده فرش دستباف در جهان شده است و گوی سبقت را در این صنعت ـ هنر از ایران و چین ربوده است.
فرحناز رافع، رئیس مرکز ملی فرش دستباف ایران – اسفند ۹۹: فرش دستباف ایران هیچ گاه درگیر آسیب نخواهد شد، چراکه از لحاظ کیفیت همواره بی‌بدیل است.
احمد کریمی اصفهانی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران- خرداد ۱۴۰۲: فرش ولو اینکه در داخل هم استفاده شود، صد در صدش صادراتی است. فرش چه نو باشد چه کهنه، بالاخره می‌تواند صادر شود.
اسماعیل چمنی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان- فروردین ۱۴۰۲: یکی از دلایل اصلی کاهش صادرات فرش دستباف، محدودیت‌های ناشی از تحریم است.
مرتضی میری، عضو هیات مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش ایران – مهر ۹۹: امریکا یکی از مقاصد اصلی صادرات فرش ایرانی در دهه‌های گذشته بوده اما بعد از خروج این کشور از برجام و بازگشت مجدد تحریم‌ها، می‌توان گفت ۲۵درصد بازار صادرات فرش دستباف از دست رفته است.
محمد نادری، رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی- آبان ۹۲: پس از تحریم، واردات فرش ایران از هر کشوری به امریکا، ممنوع شد و بدین ترتیب فرش استان مرکزی بازار اصلی فروش خود را که کشور امریکا بود از دست داد.
منافع مهم‌تر از صنعت فرش است
مسعود سپهرزاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف تهران با اشاره به وضعیت بد صادرات فرش دستباف ایرانی به صمت گفت: آمار بد صادرات فرش دستباف ایرانی به این معنا نیست که فرش در بازارهای جهانی جایی ندارد، بلکه کشورهای رقیب با حذف ایران، بازارهای جهانی را دست گرفتند. به عبارت دیگر همیشه برای فرش دستباف در دنیا تقاضا وجود دارد.
وی با ابراز تاسف نسبت به بی‌توجهی مسئولان به صنعت فرش اظهار کرد: فروش یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های تولید با کیفیت است. هنگامی که بازار مناسب نیست و موانع تولید نیز همچنان پابرجاست، انگیزه‌ای برای تولیدکننده نمی‌ماند.
سپرزاد با اشاره به ارایه درخواست‌های بسیاری از سوی تولیدکنندگان فرش از دولت گفت: در تمام این سال‌ها ما درخواست کردیم و در مقابل هیچ اقدامی صورت نگرفت. در نتیجه دیگر تمایلی به بیان درخواست‌ها نداریم و در واقع بی‌توجهی دولت نسبت به صنعت فرش برای فعالان این حوزه عادی شده است.
کدام صادرات؟
سپهرزاد در ادامه اظهارکرد: دولت می‌داند فرش ایرانی دچار تحریم ظالمانه است و بازاری ندارد اما تاکنون هیچ قدمی برای رفع محدودیت‌های ناشی از تحریم برای صنعت فرش بر نداشته و قصد تغییر رویه را نیز ندارد. بی‌شک دولت بر همه مسائل و بازارها اشراف دارد و می‌داند در کدام حوزه منافع لازم قابل تامین است.بنابراین حمایت‌های دولتی اغلب در صرف این حوزه‌ها می‌شود.
وی درباره حذف آمار صادرات فرش دستباف از سایت مرکز ملی فرش ایران بیان کرد: وقتی فرشی صادر نمی‌شود و یا ارزش صادراتی این کالا با افت بالایی نسبت به گذشته همراه است، دیگر ضرورتی برای ارایه آمار نیز احساس نمی‌شود. صادرکنندگان فرش در گذشته حداقل سالی ۲۰ بارنامه از ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ مترمربع برای صادرات فرش به مقصد کشورهای اروپایی داشتند اما در ۱۰ ماهه ۱۴۰۲ این صادرات به حدود ۱۱ مترمربع رسیده است.
معجزه‌ای در کار نیست
مهدی حقیقت‌نژاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان با انتقاد از سنگ‌اندازی‌های دولت در صنعت فرش به صمت گفت: دولت نباید در روند صادرات فرش سیستمی عمل کند و بهتر است صادرکنندگان فرش را به حال خود بگذارد. وضعیت فعلی صادرات فرش به جایی رسیده که دیگر توقع هیچ کمکی را از دولت نداریم. همین که دولت کاری با صادرکنندگان و فعالان این حوزه نداشته باشد، کافی است.
وی با اشاره به تحریم ظالمانه‌ای که علیه صنعت فرش صورت گرفته است، بیان کرد: تا زمانیکه تغییری مثبت در روابط بین‌الملل رخ ندهد، وضعیت به همین منوال باقی خواهد ماند. اما برای بهبود روابط بین کشورها فرصتی ۱۰ تا ۱۵ ساله و برنامه‌ریزی بلند مدت لازم است و به راحتی نمی‌توان به آن دست یافت.
رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان در رابطه با وضعیت صادرات فرش دستباف امسال اظهار کرد: درحال‌حاضر آمار دقیقی از صادرات فرش سال ۱۴۰۲ نداریم اما وضعیت صادرات امسال نسبت به سال ۱۴۰۱ بدتر شده است که به نظر می‌رسد منجر به حذف آمار از سایت مرکز ملی فرش نیز شده است. اصلا نباید توقع بهبود روند صادرات فرش دستباف را داشت چرا که هیچ معجزه‌ای در کار نیست.
وی درباره اقدام اخیر دولت برای حمایت از صادرات فرش دستباف گفت: رفع تعهد ارزی صادرات فرش دستباف، مشکلات زیادی برای صادرکنندگان ایجاد کرده است به همین دلیل برخی از صادرکنندگان رغبتی به صادرات این کالا ندارند.
امید واهی به فعالان
حقیقت‌نژاد با بیان دلایل حذف آمار از سایت مرکز ملی فرش گفت: آمار و ارقام فعلی فروش در بازارهای خارجی را نمی‌توان صادرات دانست و آمار این بخش تقریبا صفر است.
وی با اشاره به تاثیر آمار صادراتی در حضور فتعالان اقتصادی در رویدادهای نمایشگاهی گفت: پس از برگزاری نمایشگاه باید آمار خروج فرش ثبت شود اما با رویت آمار و انتشار آن فعالان نسبت به این صنعت ناامید شده و ممکن است شرکت‌کنندگان سال آینده تمایلی نسبت به شرکت در نمایشگاه نداشته باشند.
ترکیه بازار را گرفت
رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان با بیان اینکه ترکیه رقیب جدی برای فرش دستباف ایرانی در بازار جهانی است، افزود: چند سالی است که ترکیه بازارهای جهانی را برای صادرات فرش به‌دست گرفته و با تولیدات به‌روز هر سال شرایط خود را توسعه می‌دهد.
تحریم، متهم ردیف اول
رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان در تشریح عوامل تاثیرگذار در کاهش صادرات فرش تصریح کرد: سیاست‌های غلط، اقتصاد بیمار و تحریم‌ها از جمله عوامل تاثیرگذار بر کاهش صادرات فرش هستند.
راه بهبود صادرات
حقیقت‌نژاد با بیان راهکار اصلی بهبود صادرات فرش دستباف اظهارکرد: راهکار اصلی رفع تحریم‌ها و بهبود روابط بین‌الملل است. در شر ایطی که صادرات و فروش با موانع و محدودیت‌های جدی همراه است، تولید نیز راه به جایی نمی‌برد. این در حالی است که در صورت توسعه صادرات، می‌توان افزایش هزینه‌های تولید را جبران کرده و در راستای رونق تولید نیز گام برداشت.
این فعالان اقتصادی با بیان اینکه فرش دستباف ایرانی برای مصرف داخل تولید نمی‌شود گفت: تنها ۵ درصد افراد دارای سطح مالی بالای جامعه ممکن است خریدار فرش دستباف باشند و بنابراین هدف‌گذاری تولید فرش دستباف ایرانی بازارهای صادراتی است.
سخن پایانی
مدت‌هاست که جایگاه فرش دستباف ایرانی رو‌به زوال است و هیچ اقدام عملی برای بهبود وضعیت این هنر- صنعت نمی‌شود. در این میان رقبا نیز هر سال بیش از پیش در بازارهای جهانی می‌درخشند. در نهایت این فرش ایرانی است که به دلیل تحریم‌های ظالمانه و بی‌توجهی مسئولان مربوطه بازار جهانی را به رقبا می‌بازد.
از سوی دیگر فعالان این صنعت متقدند علاوه بر تحریم، اصلی‌ترین عامل کاهش صادرات نحوه سیاست‌گذاری‌ها از جمله اعمال سیاست رفع تعهد ارزی است که باعث شده در سال ۱۴۰۲ با تراز تجاری منفی ۱۲ میلیارد دلاری در صادرات غیرنفتی مواجه شده و پیش‌بینی تراز تجاری منفی ۱۷ میلیارد دلاری تا پایان سال داشته باشیم.
منبع: صمت
